Austria-Hungariako Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t «Flag_of_Austria-Hungary_1869-1918.svg» fitxategiaren ordez «Flag_of_Austria-Hungary_(1869-1918).svg» jarri da (eragilea: JurgenNL; arrazoia: File renamed: File renaming criterion #6: Harmonize file nam...
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
23. lerroa:
| o1=[[Austriar Alemania]]
| o2=[[Hungariako Errepublika Demokratikoa|Hungaria]]
| o3=[[Txekoslovakiako ErrepublikaLehen (1918–1938)Errepublika|Txekoslovakia]]
| o4=[[Poloniako Bigarren Errepublika|Polonia]]
| o5=[[Ukrainako Herri Errepublika|Ukraina]]
50. lerroa:
'''Austria-Hungariako Inperioa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-euskcont/es/contenidos/informacion/dih/es_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[aleman]]ez ''Österreichisch-Ungarische Monarchie'', [[hungariera]]z ''Osztrák–Magyar Monarchia'') [[1867]]an sortutako estatu europarra izan zen, Austriako inperioak bere baitan [[Hungariako Erresuma]]ren autonomia onartu zuenean. Une horretatik aurrera, enperadoreak bi erreinuetako koroa izan zuen, baina bakoitzak autonomia maila garrantzitsua izan zuen eguneroko jardueretan. Modu honetan [[monarkia dual]]a sortu zen 51 urtez, alde batean erresuma eta bestean [[inperio]]a zena, [[kaiserlich und königlich]] kontzeptuarekin.
 
[[Europa]] erdialdeko lurralde zabalak menperatu zituen. [[1914]]an, [[Lehen Mundu Gerra|Lehenengo Mundu Gerra]] hastean, 676.615 km² eta 52.799.000 biztanle zituen. Gerra hori inperioaren amaiera izan zen; [[Austria]] eta [[Hungaria]] banatu egin ziren eta beraien menpe egondako herrialde askok independentzia lortu zuten.
 
Gaur egungo estatuen banaketa aintzat hartuz, [[Austria]], [[Hungaria]], [[Txekia]], [[Eslovakia]], [[Eslovenia]], [[Kroazia]] eta [[Bosnia-Herzegovina]]ko lurraldeak izan ziren inperioko zati, baita [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Italia]], [[Errumania]], [[Polonia]] eta [[Ukraina]]ko zenbait eskualde ere.
56. lerroa:
== Izena ==
Austria-Hungariako Inperioak hartzen zituen lur zabaletan hainbat hizkuntza hitz egiten ziren. Euren herritarrek izen hauek ematen zioten:
* [[AlemanieraAleman]]zieraz: Österreich-Ungarn
* [[Bosniera]], [[Kroaziera]] eta [[Serbiera]]z: Austro-Ugarska (Aустро-Угарска)
* [[Errumaniera]]z: Austro-Ungaria
70. lerroa:
[[1867]]ko [[Austria-Hungariako Konpromisoa]]rekin batera sortu zen lehenago unitarioa zen [[Austriar Inperioa]]ren ondoko egitura dual berria. Austriak garai horretan bere boterea eta indarra galtzen ari zen. Alde batetik [[Italiar Penintsula]]n galerak izan zituen [[Italiako Bigarren Independetzia gerra]]ren ondorioz, [[1859]]an. Bigarrenik [[Alemaniar Konfederazioa]]n [[Prusia]] zen indar dominante berria, [[Austriar-Prusiar gerra]]ren ondotik, [[1866]]an.
 
Gainera [[hungariarmagyar|hungariarrak]]rak ez zeuden pozik [[Viena]]tik zetorren boterearekin eta Austriar Inperioaren barruan geroz eta identitate nazional gehiago nabarmentzen ziren. Hungarian [[1848]]-[[1849]]an [[1848ko Iraultza Liberalak|iraultza liberala]] gertatu zen eta Austriako Inperioak, [[ErrusiakoErrusiar Inperioa|Errusiako Inperioaren]]ren laguntzarekin, hori bukatzera joan zen. Hala ere hori ez zen Austriarekin arazoak sortzen zuen egoera bakarra.
 
[[1850ko1850eko hamarkada|1850ko hamarkadaren]]ren bukaera aldera, hala ere, iraultza babestu zuten hungariar askok [[Habsburgo]]tarren monarkia onartzeko prest ziren. Euren argudioa, Hungariak independentzia osorako eskubidea bazuen ere, [[1713ko Santzio Pragmatikoa]]ren ondotik bai Austriak bai Hungariak defentsa eta kanpo afera bateratuak zituztela zen.
 
Austriak [[Königgrätz]]en jasandako galeraren ostean Hungariarekin harremanak sendotzea garrantzitsua zen, botere handiko estatusa zutela erakusteko. [[Friedrich Ferdinand von Beust]] atzerri ministro berriak gogo handiak zituen Hungariarekin negoziazioak amaitu eta sinatzeko. Monarkiaren aldeko indarrak biltze aldera [[Frantzisko Josef I.a Austriakoa]]k negoziazioak hasi zituen Hungariako nobleziaren laguntza izateko. Hungariako eliteak nahi zuena zen [[Hungariako Errege]] gisa izendatzea enperadorea eta, aldi berean, [[Budapest]]en parlamentu bereiztu bat sortzea, Hungariako lurraldeen barruan erregearen legeak garatu ahal izateko.
104. lerroa:
Legalki, [[1713ko Santzio Pragmatikoa]] alde batera utzita, ez zegon lege komunik Austria-Hungariarako. Lege guztiak, baita identikoak zirenak, [[1867]]ko Konpromisoa bezala [[Viena]] eta [[Budapest]]eko Parlamentuen oniritzia behar zuten bakoitzak zuen medio ofizialean argitaratzeko ([[Austria]]k zuena ''Reichsgesetzblatt'' zuen izena eta zortzi hizkuntzatan argitaratzen zen). Legeak zehazki berdinak izateko parlamentu bakoitzak 60 kidez osatutako delegazioa aukeratzen zuen eta euren artean negoziazioak egiten zituzten, konpromisoak lortzeraino.
 
Konpromisoaren ostean Hungariako lehenenego Lehen Ministroa [[Gyula Andrássy]] izan zen. Antzinako Hungariako Konstituzioa berrezarri zen eta Frntzisko Josef I.a koroatu zuten, [[Hungariako Errege]] gisa. Denbora honetan zehar Austria-Hungaria zen geografikoki Europako bigarren herrialderik handiena, [[ErrusiakoErrusiar Inperioa|Errusiako Inperioaren]]ren ostean, eta hirugarren populatuena, Errusiako eta [[AlemaniakoAlemaniar Inperioa|Alemaniako Inperioen]] ostean.
 
Inperioak geroz eta gehiago burokrazia kosmopolita behar zuen eta hor [[txekiar]]rek paper garrantzitsua joaktu zuten. Gainera [[Alemania]]r, hungariar, [[polonia]]r eta [[kroaziar]] aristokraziaren babesa behar zuen bizirik mantendu ahal izateko.
142. lerroa:
|-
|
:16. Hungaria, [[Voivodina|Vojvodina]] eta [[Transilvania]]rekin
|
:17. Kroazia eta Eslavonia
163. lerroa:
|[[Bohemiako Erresuma|Bohemia]] (''Böhmen'')||Erresuma||align="right" |51.947||align="right" |6.769.548||[[Praga]] (''Prag'')||align="right" |224.000
|-
|[[Bukovina]] (''Bukowina'')||Dukerria||align="right" |10.441||align="right" |800.198||[[Txernivtsi|Chernivtsi]] (''Czernowitz'')||align="right" |87.000
|-
|[[Karintiako Dukerria|Karintia]] (''Kärnten'')||Dukerria||align="right" |10.326||align="right" |396.200||[[Klagenfurt]]||align="right" |29.000
|-
|[[Karniolako Dukerria|Karniola]] (''Krain'')||Dukerria||align="right" |9.954||align="right" |526.000||[[Ljubljana|Ljubliana]] (''Laibach'')||align="right" |47.000
|-
|[[Dalmaziako Dukerria|Dalmazia]] (''Dalmatien'')||Erresuma||align="right" |12.831||align="right" |645.666||[[Zadar]] (''Zara'')||align="right" |14.000