Vietnamgo historia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robotak {{Commonskat}} gehitu du. Txantiloiak commons:category:History of Vietnam lotu du, Wikidataren arabera.
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
1. lerroa:
[[Fitxategi:Hien Lam Cac.jpg|thumb|260px|[[Hiển Lâm Các]].]]
 
Vietnamen historia orain dela 2500 urte baino gehiago hasi zen. [[TxinaTxinako Herri Errepublika|Txinako]]ko inperioaren mende egon zen mende askoan. X. mendean independentzia lortu zuen, eta bertako errege-dinastia jarri zen agintean.
 
XIX. mendean [[Frantzia]]k kolonizatu zuen. [[Bigarren Mundu Gerra|II. Mundu GerraGerran]]n [[Japonia]]k okupatu zuen, baina Frantziaren nagusitasuna errespetatuz. Izan ere, garai hartan [[Vichy]]ko gobernuaren menpe zegoen Vietnam; Japonia bezala, [[Adolf Hitler|Hitlerren]]ren aliatua zen beraz. Gerra horren amaieran, Japoniaren eta Frantziaren arteko harremanak gaiztotu egin ziren, Japoniari Frantzia aliatuen aldera mugitzen zela iruditu zitzaion eta. Horregatik, Japoniak frantziarrak kanporatzeko ahalegina egin zuen. Hala ere, [[Ho Chi Minh]]ek gidatuta, Vietnamgo errepublika demokratikoa osatu zen.
 
Gerra amaitu ondoren, Frantziak ezin izan zion eutsi Asiako hego-ekialdean zeukan botereari. [[Indotxinako gerra]] galdu egin zuen, eta [[Genevako Akordio]]ek Vietnam bitan zatitu zuten: [[Ipar Vietnam]] ([[Gerra Hotza]]ren garaian Txina eta [[SESBSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBen]]en laguntza izan zuena) eta [[Hego Vietnam]] ([[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] laguntzarekin). Zatiketa horren ondorioa [[Vietnamgo Gerra|Vietnameko Gerra]] izan zen, 1958-1973 bitartean. 1976an Ipar Vietnamek Hego Vietnam menderatzea lortu zuen, AEBetako soldaduak kanporatu zituzten eta Vietnameko Errepublika Sozialista sortu zen.
 
1990eko hamarkadaren amaieran AEBrekin zuen gatazka leunduz joan zen, eta negoziazio politikoak hasi ziren. 2000tik aurrera, Estatu Batuen diru-laguntzak eskuratzen hasi zen berriz.
11. lerroa:
== Lehen gizakiak ==
[[Fitxategi:World 500 BCE showing Van Lang.png|thumb|200px|Văn Lang nazioaren mapa. Vietnamdarren lehen nazioa izan omen zen.]]
[[Arkeologia]] indusketek erakutsi dute [[Paleolito]]an jada Vietnamen pertsonak bizi zirela. Orain dela 500.000 urteko ''[[Homo erectus]]''en aztarnak ere aurkitu dituzte<ref>[http://voices.yahoo.com/the-human-migration-homo-erectus-ice-age-3357450.html The Human Migration: Homo Erectus and the Ice Age]</ref>, [[Lang Son probintzia]]n eta [[Nhge An probintzia]]n, [[Ipar Vietnam]]en. Pleistozeno Ertainan ere aurkitu dira giza fosilak. Adibide gisa [[Tham Om]]en orain dela 250-140.000 urte datatuak izan diren haginak, eta [[Hang Hum]]en orain dela 140.000tik 80.000ra datatutakoak.<ref>{{cite pmid|8610161}}</ref> ''[[Gizaki|Homo sapiens]]'' egotzitako haginak ere aurkitu dira [[Dong Can]]en, ziurenik 16.000 urteko adinarekin eta [[Mai da Dieu]]n [[Holozeno]] hasierakoak (8.200 urte) Lang Gao eta [[Lang Cuom]]en (6.440 urte)<ref>{{cite doi|10.1016/j.jhevol.2004.12.004}}</ref>
 
Vietnamgo herria [[Neolito]] Aroan moldatu zen [[Song Cai]]ko ([[Ibai Gorria]]) [[delta]]n, bertan finkaturik zegoen [[melanesiar]] edo [[indonesiarindonesia]]r tankerako biztanleria eta iparretik iritsitako [[mongoliarmongol]]iar jatorriko jendea elkartu ondoren.
 
== Lehen dinastiak ==
[[Brontze AroaAro]]nan [[Dong Son]] deituriko zibilizazioan azaldu zen, [[K. a. 1000ko hamarkada|K. a. 1000]]. urtean. [[K. a. III. mendemendea]]ann [[Âu Lạc|Au Lac]] deitutako erreinua eratu zen, eta [[K. a. 208]]an [[Txao To]] txinatar jeneralak [[Nanyue|Nam Viet]] erreinua sortu zuen.
 
== Txinaren mende ==
[[Fitxategi:Ming Domination of Vietnam.jpg|thumb|200px|left|Ming dinastiaren dominazioaren mapa.]]
 
[[K. a. 111]]n Nam Viet osoa [[TxinaTxinako Herri Errepublika|Txinako]]ko probintzia bihurtu zen, eta hala iraun zuen mila urte inguru. Hegoaldean, Annamen eta Kotxintxinan, hinduen zibilizazioaren eragin nabarmena zuen Tsampa erreinua sortu zen. Txinak, bere administrazioa ezartzearekin, herrialdea egituratu zuen, bertako gizartea txinatartu zen eta goi-klaseak konfuzianismora bihurtu ziren. Txinaren aurkako matxinadak izan baziren ere (Trung ahizpak, K.o. 39-43;, Ly Bon,541-602) 939. urte arte ez zuen Nam Viet-ek askatasuna lortu.
 
== Dinastia nazionalak ==
46. lerroa:
=== Independentziaren aldeko gerra ===
 
[[1941]]ean [[Viet Minh|Vietminh]]-en sorrerak independentzia nazionalaren aldeko borroka luzearen hasiera markatu zuen: [[Indotxinako gerra]].
 
== Vietnamgo gerra ==
54. lerroa:
=== Ngo Dinh Diem-en aldia ===
 
Estatu Batuen laguntza zuela, [[Ngô Đình Diệm|Ngo Dinh DiemDiemek]]ek Bao Dai enperadorea eraitsi eta errepublika aldarrikatu zuen, Genevako erabakiei uko egiten zien bitartean. Horrenbestez, su-etenaren ondoren hegoaldean ziren Vietminhgo kideek errepresio gogorra jasan zuten, eta demokratek zein liberalek erbesterako bidea hartu behar izan zuten. 1957an azkeneko oste frantsesek alde egin zuten Indotxinatik, Estatu Batuek laguntza militarrerako ordezkaritza bertan finkatu ondoren. [[1960]]ko urtarrilean lehen gudu irekiak gertatu ziren, eta, urte berean, gobernuaren aurkako borroka gidatu behar zuen Askapenerako Fronte Nazionala (FNL) sortu zen, komunistek eta joera ezberdineko beste zenbait alderdi politikok bultzatua.
 
=== Estatu Batuak gerran ===
68. lerroa:
[[Fitxategi:B-52D(061127-F-1234S-017).jpg|thumb|300px|''Linebacker II'' operazioa, [[1972]]ko abendua.]]
 
[[1972]]ko martxoaren 30ean, FLNren indarrek eta Errepublika Demokratikoko gudarosteek erasoa jo zuten; Quang Tri probintziaz jabetu eta [[SaigonHo Chi Minh Hiria|Saigondik]]dik 100 kilometrora hurbildu ziren. Erantzun gisa, Iparraldeak gerra-hasieratik izandako bonbardaketarik gogorrenak eta hilgarrienak jasan zituen (Hanoi, Haiphong). Halaber, Estatu Batuek minak jarri zituen iparraldeko portuetan, eta erabateko blokeoa ezarri zuen.
 
=== Parisko akordioak ===