Sagardo: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Removing Link FA template (handled by wikidata) |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
1. lerroa:
[[Fitxategi:Sagardoa eta sagarrak.jpg|thumb|right|300px|[[
'''Sagardoa''' edo '''sagarnoa''' (<small>[[Ipar Euskal Herria|Ipar.]]</small>) [[sagar]]rez egindako [[edari alkoholdun|alkoholdun
|izena=Liz
|abizena=Sharples
11. lerroa:
|abizena=Volcler
|izenburua=Cider history
|url=http://www.applejournal.com/fr05.htm}}, ''www.applejournal.com''.</ref><ref>[http://www.alorigineducidre.com/les-cidres-de-france/histoire-du-cidre-24.htm Alorigineducidre.com]</ref>. [[Antzinako Erroma|Erromatarrek]] sagardoa zabaldu zuten Europan zehar. [[Erdi Aroa]]n sagardoa lansari moduan erabiltzen zen. [[Industria Iraultza]]rekin batera, ordea, tokian tokiko ekonomiari loturik zegoen sagardoaren gainbehera gertatu zen. [[XX.
''Sagardo'' euskarazko terminoak [[sagardo natural]]ari egiten dio erreferentzia. Jatorriko sagardo horretaz gainera, merkatuan badaude [[sagardo gasifikatu]]ak, sagardo naturalari [[karbono dioxido|gas
[[Astigarraga]] udalerriak duen [[sagardotegi]] kontzetrazio handiaren ondorioz ''Sagardoaren Hiriburua'' ezizenez ezaguna da. Ondorioz eta [[2011]]ko erroldaren datuen arabera, 4.818 biztanle eta 11,91 km² azalera zituen, gainera udalerrian 21 sagardotegi erregistratuak zeuden, ondorioz udalerrian 230 biztanleko sagardotegi bat zegoen, eta 0,5671 km²-ko sagardotegi bat.<ref>[http://www.sagardoa.com/?q=node/331 Astigarraga. Sagardotegiak. Sagardoa.com]</ref><ref>[http://es.wikipedia.org/wiki/Astigarraga Astigarraga. Wikipedia]</ref> Datu hauek Astigarraga [[iberiar penintsula]] osoan biztanle eta km²-ei dagokionez sagardotegi kontzetrazio edo dentsitate handiena duen udalerria bilakatu dute (adibidez, [[
== Definizioa ==
Sagardoaren definizioa honako hau da:
{{aipu|''Ohiturazko praktikak jarraituz egindako sagardoa litzateke, azukrea gehitu gabe, jatorri endogenoko gas karbonikoa duena soilik. Bere [[alkohol]] graduazioa 4'5 [[gradu (argipena)|gradutik]]
== Sagardo denboraldia ==
{{sakontzeko|Sagardo Eguna|Sagardo Menua|Txotx (kupela)}}
[[Fitxategi:Cider menu - Codfish omelette 001.jpg|thumb|170px|left|[[Bakailao]]-[[arrautzopil|tortilla]], sagardotegiko menuaren barnean izan ohi den usadiozko platera.]]
Sagardo uzta berria [[urtarril]] erdi aldetik [[apiril]] bukaerara dastatu liteke txotxean, urte denboraldi horri ''sagardo denboraldia'' deitu ohi zaio.<ref>[http://www.sagardotegiak.com/sagardogintza/dastatzea Dastatzea. Sagardotegiak.com] {{eu}}</ref> Aldiz, botilan urte osoz dastatu daiteke. Berez, antzina sagardoa botilaratzeko ohiturarik ez zen garaietan kupela ireki eta bukatu artean edaten zen bertatik, normalean pitxarretan hartuta. [[Txotx (kupela)|Txotxaren]] ohitura berriagoa da: sagardo botila erostunek dastatzeko erabili izan da txotx garaia, upeltegiko sagardoa probatu eta gustukoena aukeratzeko.
Gaur egun ere botilan borobilduko den sagardoa dastatzeko garaia da txotx denboraldia, uzta berria probatu eta sagardoak upelean izaten duen bilakaera gozatzeko aukera eskaintzen duena. Denborak sagardotegiak gune gastronomiko ere bilakatu ditu, eskaintzen dutenagatik: sagardoa txotxean upeletik, eta antzekoa izan ohi den sagardotegiko menua: [[bakailao]] [[arrautzopil|tortilla]], bakailao frijitua [[piper]]rekin eta [[txuleta]]; postrea, berriz, [[gazta]], menbriloa eta [[intxaur]]rak.
[[Fitxategi:Filete con patatas - Ternera alistana.JPG|thumb|170px|right|[[Txuleta]] eta [[patata]]k.]]
35. lerroa:
* [[Andoni Egaña]] (bertsolaria, 1994)
* [[Jose Maria Bakero|Jose Mari Bakero]] (futbolaria eta entrenatzailea, 1995)
* [[Javier Clemente]] (entrenatzailea, 1997)
* [[Miguel Indurain]] (txirrindularia, 1998)
41. lerroa:
* [[Pedro Miguel Etxenike]] (fisikaria, 2000)
* [[Joane Somarriba]] (txirrindularia, 2001)
* [[Martín Fiz|Martin Fiz]] (korrikalaria, 2002)
* [[Abraham Olano]] (txirrindularia, 2003)
* [[Periko Alonso|Periko]], [[Mikel Alonso]] eta [[Xabier Alonso|Xabi Alonso]] (futbolariak, 2004)
* [[Ainhoa Arteta]] (sopranoa, 2005)
* [[Jose Luis Korta]] (arraunlaria, 2006)
49. lerroa:
* [[Andoni Luis Aduriz]] (sukaldaria, 2008)
* [[Aimar Olaizola]] (pilotaria, 2009)
* [[Real Sociedad|Erreala]] futbol taldeko jokalariak (2010, futbolariak)
* [[Karlos Argiñano|Karlos Arguiñano]] (2011, sukaldaria)
* [[Julian Iantzi]] (2012, [[Euskal Irrati Telebista|EITB]] telebista aurkezlea)
* [[La Oreja de Van Gogh]] (2013, [[Donostia]]ko [[pop]] musika taldea)
* [[Kontrako eztarritik sartze|Kontrako eztarria]] (2014, [[
== Euskal Herrian gaur egun ==
[[Fitxategi:Sagardotegian txotxetik edaten.jpg|thumb|300px|left|[[
65. lerroa:
Ofizialki, sagardotegietako denboraldia urtero [[urtarrilaren 19]]an hasten da, egun honetan urteko lehenbiziko ''[[Txotx (kupela)|txotx]]'' delakoa burutzen da, denera ''sagardoaren denboraldia'' urtarrilaren bigarren erdialdetik apirilaren amaiera eta maiatzaren hasiera arte luzatu ohi da, hots, aldi honetan sagardoa [[txotx (kupela)|txotxetik]] edan liteke. Aldiz, urte osoan zehar botilatik edan liteke<ref>http://www.sagardotegiak.com/sagardogintza Sagardogintza. Sagardotegiak.com</ref>.
Egun, sagardotegi handiek antzinako xarma galdu dute eta jatetxe moduko zerbait bilakatu dira. Sagardotegiko berezko giroaz gozatzeko onena sagardotegi txikiren batera joatea da, bai eta bertan zerbitzatu ohi duten sagardotegiko menua delakotik jatea, honen barnean ohitura legez [[bakailao]]-[[arrautzopil|tortilla]] edo txuleta daudelarik.
Bestalde, Gipuzkoako hainbat udalerrietan urtero ''[[Sagardo Eguna]]'' ospatu ohi da: [[Astigarraga]], [[Hernani]], [[Usurbil]], [[Errenteria|Orereta]], [[Lezo]], [[Oiartzun]], [[Pasai Antxo]]... [[Ipar Euskal Herria]]n ere [[Baiona]]n Sagardo Eguna urtero ospatu ohi da.<ref>[http://www.sagardoetxea.com/index.php?id=20&L=1&tx_ttnews[tt_news]=684&tx_ttnews[backPid]=15&cHash=c2aab47a85 Datozen sagardo egunak. Sagardoetxea.] {{eu}}</ref>
=== Gipuzkoako Sagardogileen Elkartea ===
77. lerroa:
[[2011]]. urtetik aurrera [[eusko Label|eusko label]] [[kalitate]] zigilua duen sagardoa ere merkaturatu ohi da.<ref>[http://www.sidraeuskolabel.net/ Eusko label sagardoa.] {{eu}} {{es}} </ref> Sagardo hau soilik [[
Urte hartan Eusko Labelean izena eman zeramaten sagardotegiak 27 dira, 19 [[Gipuzkoa]]n, 7 [[Bizkaia]]n y 1 [[Araba]]n. Horietatik aurten 20k egingo dute sagardoa, 14 Gipuzkoakoak eta 6 Bizkaikoak. [[2011]]an Eusko Label sagardoa ekoiztu zuten sagardotegiak hauek izan ziren:<ref>[http://www.euskolabel.net/vercontenido.asp?conid=16399&tipconid=19&web=6 Eusko Labeldun sagardoa. Euskolabel.com] {{eu}}</ref>
100. lerroa:
[[Fitxategi:Sagardotegi baten barnealdea.jpg|thumb|300px|left|[[Astigarraga]]ko [[sagardotegi]] baten barnealdea, ohiko kupel eta mahai luzeekin. [[Gipuzkoa]], [[Euskal Herria]].]]
[[Euskal
* [[Araba]]: [[Amurrio]], [[Aramaio]] eta '''[[Gasteiz]]'''.
* [[Bizkaia]]: [[Ajangiz]], [[Berriatua]], [[Bilbo]], [[Dima]], [[Durango]], [[Elorrio]], [[Fika]], [[Galdakao]], [[Gatika]], [[Gernika-Lumo|Gernika]], [[Gizaburuaga]], [[Iurreta]], [[Lezama]], [[Markina-Xemein]], [[Mendexa]], [[Mungia]], [[Muxika]], [[Sopuerta]], [[Urduliz]] eta [[Zornotza]].
* [[Gipuzkoa]]: [[Abaltzisketa]], '''[[Aduna]]''', '''[[Aia]]''', [[Altzaga]], [[Amezketa]], '''[[Andoain]]''', '''[[Asteasu]]''', '''[[Astigarraga]]''', [[Ataun]], '''[[Azpeitia]]''', [[Beasain]], '''[[Donostia]]''', '''[[Errenteria]]''', [[Gabiria]], [[Gaintza]], '''[[Hernani]]''', '''[[Hondarribia]]''', [[Ikaztegieta]], [[Irun]], [[Irura]], '''[[Itziar]]''' ([[Deba]]), [[Lasarte-Oria]], [[Lazkao]], [[Leaburu]], [[Legorreta]], '''[[Oiartzun]]''', [[Olaberria]], [[Ordizia]], '''[[Tolosa]]''', '''[[Urnieta]]''', '''[[Usurbil]]''', [[Zerain]], [[Zizurkil]] eta '''[[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]'''.
* [[Lapurdi]]: [[Biriatu]] eta [[Urruña]].
* [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behera]]: [[Lasa]].
* [[Nafarroa Garaia]]: [[Aldatz (argipena)|Aldatz]], [[Barañain]], '''[[Beruete]]''', [[Burlata]], [[Erriberri]], [[Gares]], '''[[Iruñea]]''', [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]], [[Lesaka]], [[Lekaroz]], [[Murugarren]], [[Otsagabia|Otsagi]], [[Tafalla]] eta [[Zizur Txikia]].
Astigarraga (20 sagardotegi baino gehiago), Hernani (10 baino gehiago), Urnieta (5 baino gehiago), Oiartzun (5) eta Usurbil (5) udalerriak sagardotegi kontzentrazio handiena dutenak dira.
115. lerroa:
=== Sagarraren agerpena ===
Sagardoa [[Euskal Herria|Euskal Herrira]] noiz ailegatu zen ezezaguna da, ezta [[sagarrondo]]aren jatorria herrialde honetan edota atzerritik ekarria den, halere [[sagar]]ra nahiz sagarrondoa [[
''[[Sagar]]'' hitza euskal abizen, dorretxe eta herrialdeko leku izenetan agertzen da, ''sagardo'' hitza ''sagar'' hitzetik dator, era berean ''[[sagarrondo]]'' hitza ere. [[Euskara]]z antzina sagardoa ekoizten zen eraikinari ''dolare'' deitzen zitzaion.
125. lerroa:
Era berean, [[Asia]]tik [[Antzinako Erroma|erromatarrek]] ekarri zutenaren ustea ere badago,<ref>[http://www.sagardoa.com/?q=node/255 Euskal sagardoaren sorrera. Sagardoaren sorrera. Sagardoa.com] {{eu}}</ref> halere, jakitunen iritziaren arabera fruitu hau bertakoa eta berez hemen sortua izanen zen, edota oso antzina era naturalean hegazti migratzaileek hona ekarria, etab.
Jada [[
=== Lehenbiziko aipamenak ===
139. lerroa:
[[Fitxategi:Apples.jpg|thumb|215px|right|[[Sagar]] mota ezberdinak.]]
[[Koldo Mitxelena]]k bere ''Textos arcaicos vascos'' liburuan dioenez, sagarrei eta sagarrondoei buruzko lehenbiziko datu idatziak [[X. mendea|X. mendetik]] aurrerakoak dira. Gaur egun arte topatu den antzinakoena [[1014]]eko [[apirilaren 17]]an idatzitakoa da eta [[Iruñeko Erresuma]]ko [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusia]] erregeak [[Leire|Leireko
{{aipu|"[[Hernani]]ko eremuan itsaso bazterrean [[Donostia]] izeneko monasterio bat eman eta eskaintzen dugu, lursail, SAGARRONDO, itsas arrantza..."}}
145. lerroa:
Hortaz, garai hartan jadanik sagarrondoak landatu eta eskualde honetan sagardoa lortzeko sagarra ekoizten zela suposatu liteke.
[[Frantzia]]ko erromesek jarraitu ohi zuten [[Done Jakue]]ko ibilbideetako bat [[Landak]] igaro eta [[Pirinioak]] [[Ibañeta]]tik igaro ostean [[Orreaga]]ra zuzentzen zena zen. Erromes hauetako batek herrialde hau iragan eta hauei buruzko bere iritzia idatziz jarri zuen, hauetan sagardoa eta sagastien erreferentzia ere egin zuelarik. Hau [[Aymeric Picaud]]en kasua izan zen, honek [[1134]]. urtean Erromesaren Gida idatzi zuelarik. [[XII. mendea|XII. mendeko]] erromes honen erreferentzien arabera, Landetatik igarotzean bertako hondamen eta antzutasunaz ohartzen da, lurralde lau eta hondartsuak, [[ogi]], [[ardo]], [[haragi]] zein [[arrain]]ez urriak. Gero [[Akize|Dax]] eta [[Bordele]]ko oparotasunaz mintzo da, beren ardo eta ogiez, baina Euskal Herrian sartzean, bere izuak areagotu dira, bertako biztanleen ohitura basatietatik hizkuntza ulergaitza nabarmentzen baitu, eta herrialde osoa [[baso]] itxiz eta eta mendi garaiez estalia dagoela dio, hauetan ez omen zen ez ardo ez eta janaririk ere, sagarrak, [[esne]]a eta sagardoa kenduta.
[[1609]]an Bordeleko legebiltzarrak bidalirik Euskal Herrira [[Pierre de Lancre]] pertsonaia arraroa ailegatu zen, honek [[
=== Sagardoa eta foruak ===
154. lerroa:
[[Fitxategi:Sagarrak zanpatzen.jpg|thumb|left|290px|[[Sagar]]rak zanpatzen. [[Gipuzkoa]], [[Euskal Herria]].]]
Sagardoaren alderdi eta bitxikeria ezberdinak azaltzerako orduan, ezin liteke utzi [[Hego Euskal
[[Fitxategi:Sagardo garaia 01.jpg|thumb|290px|left|Sagardoa ekoizteko [[sagar]] bilketa. [[Gipuzkoa]], [[Euskal Herria]].]]
171. lerroa:
==== Sagardoaren legeria ====
[[Fitxategi:Dolarea2.jpg|thumb|280px|left|Antzinako dolarea [[Ezkio-Itsaso]] udalerriko [[Igartubeiti
[[Fitxategi:Euskal Sagardoa1.JPG|thumb|280px|left|[[Astigarraga]]ko bi botila sagardo ([[Rezola (sagardoa)|Rezola]]).]]
199. lerroa:
[[Arto]]aren ailegatzeak sagardoaren gainbeheraren hasiera eta nekazaritzaren benetako iraultza suposatu zuen. [[Manuel Larramendi|Aita Larramendik]] bere ''"Corografía General de Guipúzcoa"'' idazlanean baieztatzen duenez, Euskal Herrian artoa sartu zuen lehenbiziko pertsona [[1550]]an Gonzalo Perkaiztegi [[Hernani|hernaniarra]] izan zen, baina egia dena zera da, jada [[Europa]]n aurreneko aldiz [[1523]]an [[Ustaritz]]eko ibarretan baserritarrek landatzen zutela, hauek euskal arrantzaleen bidez [[Antillak|Antilletatik]] ekarri zizkien landareak baitzituzten.
[[XVII. mendea]]ren ondoren sagastiak murrizten hasten dira, batez ere barnealdeko udalerri eta herrietan, hauetan sagar landaketak arto landaketengatik ordezkatuak direlarik. Bestaldetik, [[Araba]] eta [[Nafarroa]]n ekoiztutako [[ardo]]aren kontsumoa ere Euskal Herri osoan hedatuz doa, betiere sagardoaren kontsumoaren kaltetan. Ardoa, edari sendoa eta lan gogorretan darabilen jendearentzat egokiagoa jotzen zena zen, hortaz pixkanaka-pixkanaka [[baserri]] eta herrietan sartu eta sagardoa zokoratzen hasi zen. Araba izan zen bere sagastiak galdu zituen lehenbiziko euskal lurraldea, gerora [[Lapurdi]] eta Nafarroak jarraitu zutelarik, azken bi hauek euren galera [[XIX. mendea]]ren amaiera aldera areagotu zuten. Antzinako sagasti zabalak [[arto]], [[gari]] eta [[
Nola liteke sagardoa eta sagarrondoa bezalako hain antzinakoa den kultura baten desagertzea? Zergatik areagotu zen gainbehera hori [[XX. mendea]]ren hasieran?
206. lerroa:
[[Fitxategi:Sagardotegia, 1928..jpg|thumb|340px|right|Hainbat pertsona [[1928]]an [[Gipuzkoa]]ko sagardotegi batean bildurik.]]
[[Araba]]n, nahiz eta [[1855]] aldera [[Gasteiz]] hiriburuan oraindik arabar sagardoa saltzen bazen ere, berez Arabako nekazaritza jarduera osoki [[mahatsondo|mahasti]], [[zekale]] eta [[patata]] ereitean oinarritzen zen, hortaz [[sagarrondo]]ak landatu eta sagardoa egiteko jarduera behin betiko ahaztua izan zen.
[[Nafarroa]]n beste horrenbeste gertatu zen, [[1917]]. urtean [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] sagarrondoen zenbaketa bat burutu zen, urte hartan Nafarroak Bizkaiko sagarrondoen bikoitza zuen, halere, oraindik [[dolare]] batzuk gelditzen ziren [[Bera]] udalerria eta honen inguruko eremua salbuespena izanik, Nafarroako sagardo ekoizpena hutsean gelditu zen.
[[Ipar Euskal Herria|Iparraldeko]] kasuaz ere beste horrenbeste esan liteke, hemen [[XX. mendea]]n sagardo ekoizpena erabat desagertu zen, antzina sagardo ekoizpenaren zati handi bat [[Baiona]]tik itsaso zabalera arrantzara zihoazen itsasontzietan ontziratzen zen, han arrantzaleak [[bakailao]] eta [[bale (argipena)|bale]] arrantzan denboraldi luzeak igarotzen baitzituzten. Alde batetik garai bateko itsasoko euskal nagusitasuna desagertzeak, eta bestaldetik [[Amerika]]rako emigrazioak, sagarrondoaren landatze artearen galera ekarri zuten.
[[Euskal Herria]]ren bihotz-bihotzean dagoen [[Gipuzkoa]] izan da sagarrondoak landatu eta sagardoa ekoizteko ohitura fidelki mantendu duen euskal herrialde bakarra, bai bere geografiari esker, edota [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Aldunditik]] iragan ziren gizon txit agurgarriei esker, egia dena da, Gipuzkoak gerra eta ezbeharren ondoren euren arbasoen ohiturak gordetzen jakin izan duela. Herrialde honetan [[1920ko hamarkada]]n batez besteko 30 milioi litro sagardo ekoizten ziren, halere, [[1967]]an jada sagardoa ekoizten zuen euskal herrialde bakarra izanik, bere kopurua 1.250.000 litrotara jaitsi zen. [[1998]]ko ekoizpena 8 milioi litro inguruan zebilen, hortaz, esan liteke pixkanaka-pixkanaka ekoizpena berrindartzen hasi dela, halere herrialde honek mende hasieran ekoizten ziren litro kopuruetatik oraindik oso urruti dago.
[[Fitxategi:Euskal Sagardoa.JPG|thumb|210px|left|[[Usurbil]] eta [[Astigarraga]]ko sagardo botilak: [[Saizar (sagardoa)|Saizar]] eta [[Gurutzeta (sagardoa)|Gurutzeta]].]]
225. lerroa:
==== Berpizkundea ====
Gaur egun [[sagardotegi]]en fenomenoaren berpizkunde baten aurrean gaude. [[1980ko hamarkada]]tik aurrera Gipuzkoan sagardotegiak berriz ere modan jarri ziren. Baserrietan sagardoa beste diru iturri bat ere izan zitekeela ikusi zen, zoritxarrez antzina Gipuzkoan zeuden sagastiak jada desagertuak zeuden eta [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], [[Galizia]] eta [[Frantzia]]ko sagarrak inportatzera beharturik suertatu dira. Gipuzkoako Aldundiak ekoizle hauen heziketan lan bikaina egiten ari da, bai sagasti berrien landaketarako diru laguntzak emanaz, baita ekoizpen makina berriak sartuaz ere.
== Etnografia ==
263. lerroa:
[[Fitxategi:Txalaparta performance.JPG|thumb|right|200px|[[Txalaparta]] jotzen.]]
Musikaren usadioa eta bereziki [[txalaparta]] musika tresna sagardoa eta [[sagardotegi]]ekin estuki lotua dago. [[Dolare]]etan behin sagardoaren ekoizpen lana amaitu ondoren [[sagar]]rak prentsatzeko erabiltzen ziren [[
Jada [[XX. mendea]]n, sagardotegien giroak beste musika tresna berri bati ongietorria egin zion: [[trikiti]]ari, alegia. [[Akordeoi|Akordeoi diatoniko]] horri maiz [[pandero]]aren soinuak laguntzen zion.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=dq6bKBMgTvM Video de dos muchachos tocando la trikitixa y el pandero en Isaba, Valle del Roncal. Navarra]</ref> Honela bada, jada euskal sagardotegietan [[lagun talde]]ak eta bezeroak alaitzen dituen ''trikitilari'' eta ''panderojotzaile'' batez osatutako bikote bat topatzea ohikoa bilakatuko da.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=2pbfeOqFmqw Gabiriko trikitilariak, Katain eta Euzkitza Sagardo Astean.</ref> Halere, azken aldi honetan, txotx eremuan sagardoa patxadaz dastatzen ari ziren bezeroak batzutan trikitiaren soinuarekin dantzan zebiltzan beste bezeroen nahigabeko bultzakadak jasaten zituztenez, trikiti eremua jangelara mugatu eta txotx eremuan sartzea debekatu izan dion sagardotegiren bat ere izan da.<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/01/26/sociedad/euskadi/el-txotx-es-sagrado El txotx es sagrado. Noticiasdenavarra.com]</ref>
272. lerroa:
{{Sakontzeko|Bertsolaritza}}
[[Fitxategi:Txirrita eta Saiburu.jpg|thumb|left|250px|[[Jose Manuel Lujanbio|Txirrita]] eta Saiburu [[bertsolaritza|bertsolariak]] [[1930]]ean.]]
[[Bertsolaritza]] bera ere jatorriz euskal sagardoari sendoki loturik dago, biak ere [[sagardotegi]]etan uztartzen zirelarik, sagardo dastaketa eta ekoizpen unean, horren adibide, [[1893]]. urteko [[bertso]] hau dugu:<ref>Zavala, A. ''Euskal Jokoak Bertsotan'' (1984) Auspoa Liburutegia ISBN 84-7158-124-8</ref>
280. lerroa:
|-
![[Beterriko gipuzkera]]z
![[Euskara
|-
|Lenago jendia zeguen<br />
293. lerroa:
</center>
Bestalde, sagardoak garai batean edari gisa [[
<center>
299. lerroa:
|-
![[Beterriko gipuzkera]]z
![[Euskara
|-
|Bedeinkatua izan dedilla<br />
371. lerroa:
* [[Ingalaterra]] (nagusiki [[Hego-mendebaldeko Ingalaterra]]n: [[Herefordshire]], [[Somerset]], [[Devon]] eta [[Kornualles]]), [[Irlanda]] eta [[Eskozia]]n ''cider'' [[ingeles]]ez izenez.
* [[Gales]]en ''seidr'' izenez.
* [[Espainia]]n ''sidra'' izenez (bereziki [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], baina baita era apalagoan [[Kantabria]], [[Galizia]] eta [[Gaztela eta Leon|Gaztela-Leon]] erkidegoko zenbait eremutan ere).
* [[Italia]]ko [[Piemonte|Piamonte]] eskualdean, ''sidro'' izenez.
[[Amerika]]n ere, eta ziurrenik [[europa]]rren konkistetan izaniko eraginek tarteko sagardoa honako herrialde hauetan hedatua dago:
* [[Mexiko]]n [[Puebla (Mexiko)|Puebla]] estatuko Huejotzingo eta Zacatlan udalerrietan.
* [[Argentina]]n [[
* [[Txile]]n ''chicha'' edo ''chicha de manzana'' izenez [[Valdivia]], [[Osorno]], [[Llanquihue]] eta [[Chiloé uhartedia|Chiloé]] eskualdetan.
* [[
Aipatzekoa da [[Euskal Herria]]n edaten den sagardo mota ''sagardo naturala'' dela (baita Asturiaskoa ere), aldiz, munduko hainbat herrialdetan ''apardun sagardoa'' edateko ohitura dago, sagardo mota honek [[xanpaina (ardoa)|xanpaina]] eta [[garagardo]]aren nolabaiteko antza du.
388. lerroa:
Irudi:Cider-strongbow.jpg|''Strongbow'' sagardo [[Ingalaterra|ingelesa]].
Irudi:Reflets de France Cidre.jpg|[[Normandia]]ko ''Reflets'' sagardo [[frantzia]]rra.
Irudi:American cider.jpg|[[
</gallery>
</center>
== Sagardoaren ekoizpena ==
Sagardoa egiteko prozesua, [[irail]]a bukaera [[
=== Baldintzak ===
399. lerroa:
# Lehen gaia: [[Sagar]]ra. Motak, ontzea, garraioa, etab.
# [[
# Sagarraren ekoizpen sistema: Bertan garraioa, txikitzea, [[prentsa]]keta, etab, sartzen dira. Gizonaren eskuak sagarra bezalako fruitu bat [[alkohol]]dun edaria bilakatzen du.
416. lerroa:
* [[Kolore]]a:Sagardoa ekoizteko prentsaketan erabiltzen diren sagarren koloreak garrantzi handiegirik ez du. Kolorea osatzen duten substantziak prozesuan oxidatu eta desagertu egiten dira. Gizakien begientzako garrantzia besterik ez du, sagar mota ezberdinen nabarmentzea errazten baitu.
* Itxura eta neurria:Sagarren neurriak azal-mami proportzio jakin bat emango digu.
* [[Zapore]]a:Sagarra bere zaporeak ematen dizkioten hiru osagai nagusiez: [[Gozo (argipena)|Gozoa]]
Aipatzekoa da zaporeak bata bestearengan ezkutatzen direla, sagar baten zaporea gozoa izateak azukre asko dituela esan lezake, baina baita azukre kopuru arrunta izatea eta batere garraztasunik ez izatea ere.
432. lerroa:
==== Garraioa, hustuketa eta biltegiratzea ====
Bai sagarraren garraioan nahiz biltegiratzean baldintza anaerobikoak ez sortzeaz adi egon behar da, beroa ere ekidin behar delarik. Era berean, aireztatzea eta [[
==== Sagarraren garbiketa ====
Ez da asko errepikatu behar sagarren garbiketa prozesu honetan onuragarria dela jakiteko, ez [[
=== Sagar motak ===
467. lerroa:
==== Prentsa motak ====
[[Fitxategi:Tolarea.jpg|thumb|275px|left|Antzinako dolarea [[Ezkio-Itsaso]] udalerriko [[Igartubeiti
Erabili ohi diren prentsa motak bi eratakoak izaten dira:
475. lerroa:
Antzinako prentsa gehienak ore handikoak ziren eta gaur egungoak hauetatik ezer gutxi ezberdintzen dira, soilik gaur egungoak motor pneumatikoa dutela.
Betiko prentsa, prentsa klasikoa edo ore handiko prentsa [[
Ore txikiko prentsa [[ardo]] ekoizpeneko prentsaketan erabiltzen den berbera da. Zirkularra da eta erdialdean ardatz bat du, oinarri gisa ontzi bat duelarik. Prentsa honetan patsa geruzen artean sareak jarri ohi dira, honela muztioa kanpoaldera erraztasunez irten dadin. Prentsa hau eskuz nahiz motorrez funtziona dezake. Prentsa honetan ahalik eta muztio gehien lortzeko hainbat aldiz hustu eta atera behar da.
558. lerroa:
==== Taponaketa ====
Tapoi edo [[
Estankotasun eskasa kortxoaren kalitate eskasa edota botilaratze makinak dauzkan arazoen eraginez sor daiteske (tolesdura edo birrindurak).
568. lerroa:
[[Fitxategi:SagardoKupela.jpg|thumb|right|190px|Egurrezko sagardo kupela bat egin eta moldatzen. [[Gipuzkoa]], [[1983]].]]
Sagardogintzan honako [[
1. [[
* Abantailak:
576. lerroa:
- Antzinako usadioan oinarritutako estetika dute.</br>
- Sagardoa kupela dagoen tokian-tokiko tenperaturatik ongi isolatzen du.</br>
- Egurraren ''[[poro (argipena)|porositateak]]
* Desabantailak:
584. lerroa:
- Zainketa eta arreta handia eskatzen du.
2. Altzairu herdoilgaitzezko kupelak: Kupel mota hauetan bi eratako altzairu txapak aurki daitezke, ''Aisi-304'' (%18a [[kromo]]a, %8a [[nikel]]a, eta gainontzekoa [[
* Abantailak:
601. lerroa:
Garaitik kanpo garatzen diren edozein motatako jarduera biologiko sagardoaren gaixotasun gisa jo liteke, baita edozein garaietan sagardoan substantzia kaltegarriak sor ditzaketenak ere.
Orokorrean, ohiko arazo gehienak kupeletan topatzen diren gehiegizko bakterio laktiko eta [[lizun]]ei esker sortuak direla aipa liteke (sistematikoki urtez-urte sagardo txarra sortzen duten kupelak ere badaude), baita gehiegizko legami basatiak izateagatik ere. [[
Jada hartzitutako sagardoan gaixotasunak agertu daitezen laguntzen duten hainbat baldintza daude:
616. lerroa:
|Alkoholaren presentzia
|-
|Maliko azidoen [[
|Behe tenperaturak
|-
631. lerroa:
|Tanoak
|-
|Gehiegizko [[
|
|}
660. lerroa:
== Sagardoa eta osasuna ==
[[Edari alkoholdun]]a izanik sagardoaren kontsumoak, bereziki gehiegizkoa bada, ekar ditzakeen osasun arrisku eta kalteez gainera, [[
|izenburua=Oesophageal cancer and alcohol consumption
|egunkaria=International Journal of Cancer
719. lerroa:
== Salmenta ==
[[Fitxategi:Sagardotegiak krisi garaian.ogg|thumb|300px|right|''Sagardotegiak krisi garaian'' izeneko bideo erreportajea ikusgai, [[Argia (aldizkaria)|ARGIA.com]] webguneak [[2010]]eko [[urtarril]]ean egina.]]
[[Euskal Herria]]n sagardo naturalaren merkatua tokian tokiko eta [[Gipuzkoa]] mailako merkatua izan da neurri handi batean, nahiz eta gutxi batzuek beren merkatua estatura zabaldu duten.<ref>[http://www.sagardotegiak.com/sagardogintza/salmenta Salmenta. Sagardotegiak.com] {{eu}}</ref>
|