07:47, 27 martxoa 2015ko berrikusketa aldatu Dexbot (eztabaida \| ekarpenak) 4.354 edits t Removing Link FA template (handled by wikidata) ← Aurreko ezberdintasuna		16:32, 4 apirila 2015ko berrikusketa aldatu desegin EnzaiBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 252.705 edits t Robota: Birzuzenketak konpontzen Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: [[Fitxategi:DNA Overview2.png\|thumb\|right\|upright\|[[Azido desoxirribonukleiko\|DNA]], herentziaren oinarri molekularra]] '''Genetika''' ([[greziera]] zaharretik γενετικός, ''genetikos'', "genitibo" eta hau γένεσις-etik ''genesis'', "sorrera") [[bizi\|izaki ~~bizidun~~bizidunetan]]~~etan~~ dagoen aldakortasunaren eta herentziaren zientzia da, eta [[biologia]]ren diziplinetako bat da. Izaki bizidunek bere gurasoen ezaugarriak oinordetzan hartu izana historiaurretik erabili izan da laboreak eta abereak hobetzeko, hazkuntza selektiboaren bidez. Hala ere, genetikaren zientzia modernoa [[Gregor Mendel]]en lanarekin hasi zen hemeretzigarren mendearen erdian. Mendelek ez zituen ezagutzen herentziaren oinarri fisikoak, baina, bere saioen bidez, organismoen ezaugarriak modu diskretuan heredatzen zirela frogatu zuen. Herentziaren oinarrizko unitate horiei [[gene]] deritze egun. Geneak [[~~DNA~~Azido desoxirribonukleiko\|DNAaren]]~~aren~~ barnean dauden eskualdeekin bat datoz. DNA lau [[nukleotido]]-motaz osatutako kate bat da, eta nukleotido horien sekuentzia da, hain zuzen, organismoak heredatzen duen informazio genetikoa. DNA nukleotidoen segidak diren bi hari kiribilduz osatuta dago; bi harietako nukleotidoak elkarrekin lotuta daude bikoteka, DNAri eskailera kiribildu baten itxura emanez. Hari bakoitza aurkakoa den beste hariaren berdina sortzeko txantiloi gisa erabil daiteke; horixe da geneen kopiak egiteko metodo fisikoa. Geneen nukleotido-sekuentziak ([[kode genetiko]]ak, alegia) [[aminoazido]]-kateak sortzeko erabiltzen ditu [[zelula]]k. [[Proteina]] bateko aminoazidoen ordena genearen nukleotidoen ordenarekin bat dator. Aminoazido-kateak proteinak hiru dimentsioetan nola tolesten diren baldintzatzen du; egitura hori, gero, proteinaren funtzioaren erantzule da. Zelulek bizitzeko behar dituzten funtzio gehienak proteinen jardunaren ondorio dira. Gene bateko DNA aldatzen bada, gene horretatik eratorritako proteinaren aminoazidoak ere aldatu egiten dira, haien forma eta funtzioa eraldatuz, eta horrek eragin sakona eduki dezake zelulan eta organismo osoan. 9. lerroa: == Historia eta alor nagusiak == [[Gregor Mendel]] fraideak [[1865]]ean eman zituen aditzera herentziaren legeak; haren lanak, ordea, ez zuen oihartzunik izan harik eta 1900ean hiru zientzialarik, [[~~Wilhem~~Wilhelm Johannsen\|Wilhem Johannsenek]]ek, [[Hugo Vries]]ek eta [[August Weismann]]ek hark egindako aurkikuntza berberak egin zituzten arte. Beraz, esan daiteke garai hartan jaio zela herentzia biologikoaren zientzia, eta 1906an [[William Bateson]]ek genetika izena eman zion jakintza berri hari. Hasieran ilarrekin eta beste landare batzuekin egin ziren saioak, baina berehala ikusi zen herentziaren legeak bizidun guztietan betetzen zirela. Genetikak gurasoen ezaugarriak gordetzen dituzten kromosomak eta geneak (DNAren mezuak daramatenak) aztertzen ditu, eta, batez ere, haien egitura, osaketa eta belaunalditik belaunaldira izaten duten bilakaera. Bost alor edo aztergai nagusi ditu, gaur egun, genetikak: 40. lerroa: == Sexua eta sexu-lotura == Morganek garrantzi handiko beste ekarpen bat egin zuen genetikarako, [[1910]]ean, ezaugarrien herentzian sexu-gorabeherak atzeman zituenean. [[Sexu ugalketa\|Sexua]]a kromosoma-bikote baten jarduerak zehazten du. Sistema endokrinoaren anomaliek edo beste gorabehera batzuek aldaketak eragin ditzakete bigarren mailako sexu-ezaugarrien adierazpenean, baina nekez irauliko dute erabat sexua. Emakume batek, adibidez, 23 kromosoma-pare ditu, eta pare bakoitzaren osagaiak oso berdintsuak dira. Hala ere, gizonezkoak 22 pare berdin ditu eta bestea neurri eta egitura desberdineko bi kromosomaz osatua. Gizon eta emakumeen 22 kromosoma-pare berdintsu horiek autosomak dira. Gainerako kromosomei, sexu bietan, sexu-kromosoma esaten zaie. Emakumezkoen sexu-kromosoma berdin biei X kromosoma esaten zaie. Gizonezkoengan, sexu kromosometako bati ere X kromosoma esaten zaio, baina besteari, txikiagoa baita, Y kromosoma esaten zaio. Gametoak eratzen direnean, emakumeak sortutako obuluak X kromosoma bat dauka, baina gizonak sortutako espermatozoideak daraman kromosoma X edo Y izan daiteke. Obulu baten eta X kromosoma duen espermatozoide baten elkarketak bi X dituen zigotoa sortzen du: ondorengo emea, alegia. Obulu baten eta Y kromosoma duen espermatozoide baten elkarketak ondorengo arra sortzen du. Mekanismo hori desberdina da zenbait landare eta animaliatan. Y kromosomaren batez besteko luzera X kromosomaren herena da gutxi gorabehera, eta sexuaren artasuna zehaztea beste eraginik ez du. Horregatik, X kromosomaren gene gehienek ez dute lagunik Y kromosoman. Gene horiek sexuari loturik daudela esaten da, eta herentziazko patroi jakin bat dute. Adibidez, hemofilia deitutako eritasuna sexuari lotutako gene ezkutuko edo nagusi ez den batek ''(h)'' sortzen du. ''HH'' edo ''Hh''-duen emakume bat normala da; emakume ''hh''-dun batek hemofilia du. Gizon bat sekula ez da heterozigotikoa gene horretarako, ez baitu heredatzen X kromosomaren genea besterik. Gizonezko ''H''-dun bat normala da; ''h''-dun bat hemofilikoa da. Gizonezko normal batek ''(H)'' eta emakume heterozigotiko batek ''(Hh)'' seme-alabak dituztenean, neskak normalak dira, nahiz eta erdiek ''h'' genea izan (hau da, haietako inor ez da ''hh'', baina erdiek ''Hh'' genotipoa izango dute). Haurrek ''H'' edo ''h'' baizik ez dute heredatzen; beraz, haietako erdiak hemofilikoak izango dira. Hori dela eta, baldintza normaletan, hemofilia duen emakume batek eritasuna transmitituko die bere semeen erdiei eta ''h'' gene ezkutukoa alaben erdiei; alabak hemofiliadunak izango dira.

Genetika: berrikuspenen arteko aldeak