Wikipedia

Ondarroa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
28. lerroa:
 
== Izena ==
Batzuen arabera Ondarroa izenari ematen zaion esanahi ohikoena 'hondar ahoa' hitzetatik eratorria dela da. Besteen ustez, 'Aho' hitzaren araua, amaierako 'a'-rik gabe, [[Ugao]], [[Sestao]] eta [[Bilbo|Bilbao]] udalerrietan balizkoa baldin bada ere, Ondarroan 'oha' da eta ez 'aho', hortaz jatorrizko izena Ondarraoa izan beharko lukeela uste eta izenaren jatorria askoz sinpleagoa litzatekela diote, hots, Ondarrola hitzetik eratorria dela iritzi dute ('-ola' atzizkia euskal toponomia maiz ematen baita: Urkiola, Aretxola, Pagola, Artola, etab.). Azken kasu honetan herriaren izenak 'hondartza' edota 'hondar piloa' esan nahiko luke.
 
== Inguru naturala ==
42. lerroa:
|width = auto
|Erdigunea = Ondarroa
|Iparraldea = [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko Golkoa]]
|Ipar-ekialdea =
|Ekialdea = [[Berriatua]] eta [[Mutriku]]
53. lerroa:
 
== Historia ==
Ondarroa [[1327]]ko [[irailaren 28]]an sortu zen Maria Diaz Harokoak emandako hiri-gutunaren bitartez. [[Logroño]]ko forua eman zitzaion. [[Alfontso XI.a Gaztelakoa]] erregeak [[Artibai|Artibai ibaiaibaian]]n zegoen zerratokia ustiatzeko baimena eman zuen, gaur egun zubi zaharra den tokian. Ondoren, Errenteria auzoa batu zitzaion Ondarroari, "Aramaioko Errenteria" izenez ezagutzen zena.
 
Zortzi urte beranduago, [[Bizkaiko jaun eta andreen zerrenda|Bizkaiko jaun‑andreek]] dohaintza hori berretsi eta hobetu egin zuten, hiribil­duari probestu‑ eskubidea eman baitzioten, ondarrutarrak segurtasun handiagoz bizi zitezen, udalerria harresiz inguratuta.
59. lerroa:
[[1351]]n, [[Plentzia]], [[Lekeitio]] eta [[Bilbo]]rekin, [[Ingalaterra]]ren aurkako ligan parte hartu zuen, ingelesek [[Biarritz]] eta [[Baiona]] okupatu eta gero. Ondarroako historiako gertakaririk lazgarriena [[1794]]ko [[abuztuaren 28]]an gertatu zen: konbentzioko gerratearen borrokak zeuden garai hartan eta [[frantzia|frantses]] armada herrian sartu eta su eman zion.
 
[[XV. mendea]]n zehar, [[BanderizoenLeinu gerrateagerrak|Bandoen arteko borroka odol­tsuek]] Ondarroa el­kortu zuten. Horretaz guztiaz izango lukete zer esanik etxe boteretsuetako jauntxoek (Arantzibia, Yarza, Ganboa); eta, agian, [[1462]]an hiribil­dua kiskali zuen suteaz ere bai. Mende batzuk geroago, [[1794]]an, Frantziako gudarosteak Ondarroa bigarren al­diz erre eta arpilatu zuen.
 
[[Irudi:Ondarroako alde zaharra, Euskal Herria.jpg|thumb|center|1000px|Ondarroako Alde Zaharra. [[2014]]ko [[urriaren 19]]a.]]
65. lerroa:
Marinelen bizimodua ez da inoiz erraza izan. Hiribil­du bihurtu eta urte batzuk geroago, Ondarroak ingelesei aurre egiteko Bizkaiko beste portu batzuekin bat egin zien, izan ere, ingelesek jada [[Biarritz]] eta [[Baiona]] hartuak zituzten. Henao historiagileak ''Averiguaciones de las antigüedades de Cantabria'' liburuan [[Filipe II.a Espainiakoa]]ren garaian Ondarroan hirurogei itsasontzi handi bazirela dio, [[Frantzia]]ko, [[Portugal]]go eta [[Andaluzia]]ko portu urrunetara joaten zirenak.
 
Antzina‑antzinatik [[Ondarroako portua]]k mugimendu handia eta marinel adoretsuak izan ditu. Marinel horiek [[Kantauri|Kantauri itsasoaitsasoaren]]ren zangartasuna oso gertutik ezagutu dute: [[1878]]ko [[martxoaren 20]]ko egun bel­tzean [[Euskal KostaldeaHerriko kosta|Euskal Kostaldean]]n itsasoak eramandako hirurehun arrantzale haien artean hainbat ondarrutar gal­du ziren.
 
[[XIX. mendemendea|XIX. mendetik]]tik aurrera Ondarroako jarduera tradizionalak, arrantzak, susperraldia izan zuen herrira etorritako familia [[sizilia]]rrek inportaturiko teknika berriei esker; horrek gaur egungo industria kontserberoaren oinarriak jarri zituen. [[1934]]an Ondarroako kanpo portu berriaren lanak hasi ziren. [[Espainiako Gerra Zibila]]ren ondoren, portu berri horri esker Ondarroako portuak hazkunde handia bizi izan zuen.
 
Harrigarria bada ere, Ondarroa [[Berria]]tuko elizateko lur‑eremuan sortu zen, baina, urteak joanda, hazi (13.000 biztanle) eta [[1974]]an Berriatua beretu zuen. Hala ere, [[1983]]ko [[azaroaren 25]]ean, Berriatuko bi mila herritarrek haien herria Ondarroatik desanexionatzea lortu zuten.
80. lerroa:
 
Ondarroako arraste‑flotaren zati handi bat kala berrien bila joan zen urrutiko itsasoetara, eta arraste‑ontzi asko tretzaontzi
bihurtu dira. Gainera, hainbat [[txalupa]] motordun daude —jubilatutako profesionalenak edota afizionatuenak— [[txipiroi]]etara, [[krabarroka gorri|krabarroketara]] edo harrapatzen dutenera joateko.
 
Ondarroako portuaren adar edo isatsa [[Artibai]] ibaiaren bokalea da. Itsasgoren eta itsasbeheren eragina ibaian nabari da, hiru kilometro ibaian gora ere; horrenbestez, txalupek ibaian gora egin dezakete Zubizarra eta Errenteria auzoa igaro eta Berriatuko Arantzibia dorretxea ikusteraino.
 
Ondarroako kaian ainguratutako txalupa batean, [[Jose MariMaria Iparragirre|Jose Mari Iparragirrek]]k, [[Hego Euskal ForuakHerriko foruak|Euskal Foruen]] defendatzaile eta koblakari ospetsuak, publiko sutsu baten aurrean estreinakoz ''[[Boga, boga|Boga, boga marinela]]'' abestu omen zuen, gero hain ezaguna egin zena. Musika‑kritikariek uste dute abesti hunkigarri hori Iparragirre berak egina dela.
 
Urte batzuen buruan, Iparragirrek berriz ere arrantzaleekiko maitasuna adierazi zuen, [[1878]]an [[Madrilgo Errege Antzokia|Teatro Real de Madrid]] antzokian itsasoan gal­dutako marinelen familien al­de egindako eta [[Alfontso XII.a Espainiakoa]] jendartean zegoen gau‑ekital­dian burututako ongintzazko emanal­dian eskuzabaltasunez parte hartu baitzuen.
 
[[Irudi:Ondarroa,_Bizkaia,_Euskal_Herria.jpg|thumb|center|1000px|[[Ondarroako portua]] eta herriaren ikuspegia. [[2014]]ko [[urriaren 19]]a.]]
97. lerroa:
 
[[1462]] arte parrokia izan zen, egungo Andra Mari eliza Artibai itsasadarraren ezkerral­dek badian egin zuten arte, hain zuzen.
Eliza egiteko, [[harriarroka|harrizko]]zko basamentu itzela eraiki behar izan zuten, inguruan dauden bost pisuko etxeen alturakoa. Plataformaren gainean eraiki zuten eliza, hasieran estilo [[gotiko (argipena)|gotikoa]]a zuena: leihateek eta karelek trazeria flamigeroa dute, eta badira gargolak, kapitelak eta eskulturak horma‑bularretan. Elizaren inguruan bal­koi korritu bat egin zuten, eta eraikina
kanpandorrerik gabe geratu zen, [[XIX. mendea]]ren amaieranharen lekuan udaletxea egin baitzuten, toskanar estiloko portada dotore eta guzti. Gutxitan aurkituko ditugu botere espirituala eta mundutarra hain estu uztartuta.
 
103. lerroa:
zen.
 
Kale Handi izeneko bide nagusian Likona dorretxea gailentzen da, Ahaide Nagusiena. Han jaio zen Marina Likonakoa, [[Ignazio Loiolakoa|San Inazio LoiolakoaLoiolakoaren]]ren ama. Zubizarra arkitektura‑mul­tzo interesgarria da: [[Erdi AroAroa|Erdi Aroko]]ko zubia, bao ausartak dituena. [[1953ko uhol­deak]] suntsitu zuen Zubizarra, baina berreraiki zuten. Haren zubi‑branka batek arrantzale‑kofradiarekin bat egiten du. Kofradia hori ere berezia da, harrizkoa, [[1920]]an eraikia, [[Pedro Guimon]]ek egindako planoen arabera.
 
Artibai ibaiaren eskuinal­dean bazegoen ontziola bat, egurrezko ontzi lirainak uretaratu zituena. Beti alai ageri den Zumardian, [[Itsas Aurre zubia]] hartuko dugu, [[Santiago Calatrava]]k egina. Txakur txiki, berriz, Artibai gaineko metalezko zubi birakaria da, izen hori zeharkatzeko zenbait hamarkadatan zentimo batzuk ordaindu behar eman ioten., gaur egun, kultura‑ondare izendatuta dago. Zubi hori Arrigorri hondartza ezkutura joateko bide zuzen eta erosoena da (bide batez aipatuko dugu Berriatuko udal‑barrutian dagoela [[Arrigorri]]) eta [[Saturraran]]era eta [[Mutriku]]ra oinez joateko lasterbidea ere hortik abiatzen
146. lerroa:
| <center>184 (%3,84)<center />
|-----
| bgcolor="#F8C080"| [[Euskadiko Alderdi SozialistaPSE-Euskadiko EzkerraEE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))
| <center>-<center/>
| <center>114 (%2,38)<center />
163. lerroa:
[[Fitxategi:Ondarroa kantxopi.JPG|thumb|left|250px|Ondarroako ikuspegia: zubi zaharra, kofradia eta eliza]]
 
[[1996]]an, 10.065 biztanle zituen (POT), eta euskal hiztunak 8.363 ziren (%83 inguru). [[Bizkaiera|Mendebaleko euskaraeuskararen]]ren aldaera bat da bertako [[euskalki]]a.
 
== Kultura ==
187. lerroa:
* '''Andra Maria eliza''': gotiko berantiarra da, baina ezin da eusko gotikoaren barrukotzat hartu. [[1462]]koa edo [[1480]]koa da.
 
* '''[[Likona dorretxea]]''', [[XV. mendemendea|XV. mendekoa]]koa. Euskal Herriko dorretxe tipikoa. [[Ignazio Loiolakoa]]ren familiarena izan zen, eta han jaio zen haren ama. Eusko Jaurlaritzak ''kultura ondasun'' izendatu zuen, ''monumentu'' kategoriarekin, 1994an.
 
* '''Udaletxe zaharra''': Andra Maria elizari atxikia, [[XIX]]. mendearen bukaerako eraikina da.
193. lerroa:
* '''Santa Klara arrantzale kofradia''': XX. mendearen hasierako eraikina.
 
* '''Antiguako Ama eliza''': [[XII. mendemendea|XII. mendeko]]ko eraikina da, baina eraberritze handiak egin zizkioten [[1750]]ean, eta XX. mendearen erdialdera gaur egungo kanpandorrea gehitu zioten.
 
[[Fitxategi:Ondarroa elurtua.jpg|thumb|left|200px|Zubi Berria, Zubi Zaharretik ikusita]]
205. lerroa:
* '''[[Vega hotela]]''': Pedro Gimon Egiguren bilbotar arkitektoaren lana, XX. mendearen hasierakoa. [[Euskal estiloko arkitektura]]ren adibide da, joera modernistakoa. Eusko Jaurlaritzak ''kultura ondasun'' izendatu zuen, ''monumentu'' kategoriarekin, 1994an.
 
* '''Maskulu Etxea''': desagertutako Bizkaiko Aurrezki Kutxaren (oraingo [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]]) egoitza izan zena urte askoan, eta [[Francisco Franco|Francoren]]ren garaian guardia zibilen kuartela. Orain birmoldatzen ari dira, pertsona nagusientzako eguneko zentroa izan dadin.
 
== Hedabideak ==
211. lerroa:
* [http://www.11barri.info/ Hamaika Barri]. Lea-Artibaiko aldizkari digitala
* '''Lea-Artibaiko Hitza'''. "[[Berria]]" egunkaritik abiatutako gehigarria.
* '''Ondarroa''' urtekaria. [[AgustinAugustin Zubikarai|Agustin Zubikaraik]]k [[1982]]tik abian jarritakoa, "Ondarroako Historia Zaleak" taldeak jarraituta.
* '''Radixu Irratia'''. 105.5 FM. [[1991]]n sortua.
* ''[[Hemendik-Kostaldea]]'' Deia egunkariko gehigarriak herriko albisteak zabaltzen ditu aste bitik behin, ostegunetan.
222. lerroa:
* [[Pedro Maria Unanue]] ([[1814]]-[[1846]]), tenorea.
* [[Txomin Agirre]] ([[1864]]-[[1920]]), idazlea, lehen euskal nobelaren egilea.
* [[Augustin Zubikarai|Agustin Zubikarai]] ([[1914]]-[[2004]]), kazetaria, idazlea, bereziki antzerkigintzan nabarmendu zen.
* [[Felix Beristain]] ([[1937]]), margolaria.
* [[Andoni Arrizabalaga]] ([[1941]]-[[1984]]), [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] historikoa.
232. lerroa:
* [[Leire Bilbao]] (1978), euskal idazlea.
* [[Orkatz Beitia]] (1979), atleta.
* [[Eñaut Zubikarai]] ([[1984]]), [[futbolarifutbol]]aaria.
* [[Iñigo Martínez|Iñigo Martinez]] (1991), [[futbolarifutbol]]aaria.
* Kepa Arrizabalaga (1994), Athletic Club taldeko futbolaria (atezaina). Momentu hauetan SD Ponferradina taldean maileguan utzita.
 
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Ondarroa"(e)tik eskuratuta