Euskal Autonomia Erkidegoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
9. lerroa:
| nongo = Euskadiko
| hiriburu = Gasteiz
| herritar = Ez dago Euskal Autonomia Erkidegoko herritarra izendatzeko hitz zehatz bat. ''Euskal Autonomia Erkidegoko (herritar)'' edo, laburtuta, ''EAEko (herritar)'' erabil daiteke; edo, bestela, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoko herritarrenak direnak erabili (baina betiere kontuan hartuta hauekin Nafarroako eta Ipar Euskal Herriko herritarrak ere barne hartzen ditugula): <br /><br />euskal herritar <br />euskotar<small><sup>1</sup></small> <br />euskaldun<small><sup>2</sup></small>
| probintziak = [[Araba]]<br />[[Bizkaia]]<br />[[Gipuzkoa]]
| kokapena = Localización de la CA de Euskadi (NUTS ES1).png
20. lerroa:
| ISO 3166-2 = ES-PV
| estatutua = [[1979]]ko [[abenduaren 22]]a
| lehendakaria = [[Iñigo Urkullu]] ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]])
| hizkuntza = [[euskara]]<br />[[gaztelania]]
| kongresuan = 19
33. lerroa:
'''Euskal Autonomia Erkidegoa''' —maiz ''[[Euskadi (argipena)|Euskadi]]'' izenaz aipatua— [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] mendebaldeko zatia da, eta [[Espainia]]ren iparraldeko [[autonomia erkidego]] bat osatzen du [[1979]]. urteaz geroztik.
 
Badu arrazoirik ''[[euskara|euskal]]'' izena hartzeko, lurralde hori baita bere eremu osoan sorreratik bertatik euskara hizkuntza ofizialtzat duen lurralde bakarra. [[Gaztelania]] ere bada ofiziala.
 
[[Araba]], [[Gipuzkoa]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]] lurraldeak biltzen ditu. Erkidegoko hiriburua, izatez,<ref name=hiriburua/> [[Gasteiz]] da<ref name=hiriburua>Ezein legetan ez da zehaztu, oraingoz, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburua zein den.</ref><ref>{{es}} [http://www.elcorreo.com/alava/v/20100511/politica/vitoria-sera-capital-ahora-20100511.html Vitoria no será capital por ley, por ahora] ''El Correo'', 2010-05-11</small>)</ref>, eta bertan aurkitzen dira [[Eusko Jaurlaritza]] eta [[Eusko Legebiltzarra]].
 
[[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru ErkidegoaErkidegoari]]ri haren parte izateko eskubidea onartzen zaio [[Espainiako Konstituzioa1978ko konstituzioa|Espainiako Konstituzioan]]n, baina nafar herritarrek honi buruz erabakitzeko duten eskubidea ez da inoiz erreferendum batean gauzatu.
 
== Geografia ==
 
Iparraldean [[Bizkaiko golkoa]]rekin eta [[Pirinio Atlantikoak]] departamenduarekin egiten du muga, hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]], [[Gaztela eta Leon]] eta [[Nafarroa Garaia]]rekin, mendebaldean [[Kantabria]]rekin eta ekialdean Nafarroa Garaiarekin.
 
Bere orografia menditsua da orokorrean, [[Pirinioak|Pirinioen]] eta Kantabriako mendikatearen artean. [[Ebro]] ibai inguruan lurra lauagoa da eta Arabaren hegoaldean sakana dago. Kantaurialdean bailara ugari daude, gehienak gizakiak hartutakoak. Mendietan [[pinu]]ak, [[haritz]]ak eta [[pago arrunt|pagoak]] aurki daitezke. Sakanean ordea mahastiak eta zereal, patata edo erremolatxa landak aurki daitezke, baso naturalen muinoekin batera. Autonomia Erkidegoak biosferaren erreserba bat dauka [[Urdaibai]]n, eta [[natur parke]] ugari.
 
Klimatologia klima atlantiko eta mediterraneo tartekoa da: Tenperatura leunak eta euri ugari kantaurialdean (Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabaren iparraldea) eta erdipareko tenperaturak eta euri moderatuak Araban, lehorragoak hegoalderantz goazen heinean. Ohikoa da [[xirimirizirimiri|xirimiria]]a, oso euri fina.
 
Nahiz eta biztanleria txikia izan, Euskal Autonomia Erkidegoak industria bolumen handia dauka eta Espainiako zonalde aberatsenetakoa da, Europako PIB per capita-ren %117,1ekin (Eustaten datua 2002 urtean). Horren arrazoi garrantzitsuenetakoa industria tradizio indartsua da. Hala ere, [[1980ko hamarkada]]n industria birmoldatu zen, eta industria hori kaltetuta irten zen.
52. lerroa:
Euskal Autonomia Erkidegoan bi [[hizkuntza]] ofizial daude: [[gaztelania]] eta [[euskara]], izaera koofiziala duena eta [[Nafarroa Garaia]]rekin eta [[Iparralde|Ipar Euskal Herriarekin]] komuna den hizkuntza.
 
Mende askotan zehar, [[herrialde]] hauetan hainbat hizkuntza hitz egin izan dira: [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoiera]] ([[XIX. mendemendea|XIX. mendera]]ra arte hitz egina), [[gaztelania]] eta [[euskara]] izan dira erabilienak. Euskara da [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] jatorrizko hizkuntza: ez dator [[latin]]etik eta [[Europa]]ko hizkuntza zaharrenetarikoa da.
 
Autonomia Erkidegoan, [[2001]]. urtean, biztanleriaren %51 gazteleraz bakarrik mintzo zen, %32 inguru [[elebiduneleaniztasun|elebiduna]]a zen, eta %18k euskara ulertzen zuen baina nekez mintzatu. Ehuneko hauek, lurralde historiko batetik bestera aldatu egiten dira; lurralde [[euskaldun]]ena [[Gipuzkoa]] da eta [[erdaldunerdara|erdaldunena]]ena [[Araba]]. Datu ofizial hauek, [[2001]]ekoak direla nabarmendu behar da, urtetik urtera [[eleaniztasun|elebidun]] kopurua handiagoa baita. Izan ere, 2006 eta 2011 artean 15.000 pertsonatan igo zen euskaldun kopurua, Euskal Autonomia Erkidegoko 2 urte edo gehiagoko biztanleen %62,8k euskara-ezagueraren bat zuen 2011n<ref>{{erreferentzia|egilea=[[Eustat]]|url=http://eu.eustat.es/elementos/ele0010600/ti_Euskal_Autonomia_Erkidegoko_hamar_biztanletik_seik_baino_gehiagok_euskara-ezagueraren_bat_du/tema_25/tipo_1/not0010643_e.html#axzz2ZNz6LmPi|izenburua= Euskal Autonomia Erkidegoko hamar biztanletik seik baino gehiagok euskara-ezagueraren bat du}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.info/albisteak/81902/hamar_biztanletik_seik_baino_gehiagok_euskara_ezagueraren_bat_dute_gipuzkoa_bizkai_eta_araban.htm|izenburua=Hamar biztanletik seik baino gehiagok euskara ezagueraren bat dute Gipuzkoa, Bizkai eta Araban| egunkaria= [[Berria]]|data=2013-07-18}}</ref>
 
== Izendapenak ==
''Euskadi'' eta ''Euskal Herria'' ([[Gernikako1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua|Gernikako Estatutuan]]n; eta, gazteleraz, ''Euskadi'' eta ''País Vasco'') dira Euskal Autonomia Erkidegoko izendapen ofizialak. Horrek arazo batzuk dakartza, zeren ''[[Euskal Herria]]'' eta ''[[Euskadi (argipena)|Euskadi]]'' hiru herrialdeetarako bakarrik erabiltzea izen horien tradizioarekin ez baita bat heldu. [[Euskaltzaindia]]k hartutako erabakiaren arabera, ''Euskal Herria'' eta ''Euskadi'' zazpi herrialdeei erreferentzia egiteko erabili izan dira, eta hala erabiltzen jarraitzea gomendatzen du.
 
[[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua]]ren arabera, izen osoa ''Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa'' da, eta [[gaztelania]]z ''Comunidad Autónoma del País Vasco''.<ref>{{eu}} [http://www.lehendakaritza.ejgv.euskadi.net/r48-2312/eu/contenidos/informacion/estatuto_guernica/eu_455/adjuntos/estatuto_legea.pdf 1979ko EAEko Estatutua - Lehendakaritzaren webgunea]</ref>
91. lerroa:
|}
=== Lurralde historikoak ===
Euskal Autonomia Erkidegoa hiru [[foru lurralde|lurralde historikohistorikoetan]]etan banatzen da:
* [[Araba]] (322.444 biztanle). Hiriburua: [[Gasteiz]]
* [[Bizkaia]] (1.157.452 biztanle). Hiriburua: [[Bilbo]]
107. lerroa:
 
== Demografia ==
Espainiako [[Industria Iraultza]]ren abiarazle bat izanda, [[XIX. mendemendea|XIX. mendetik]]tik [[70eko hamarkada]] bitarte, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanle kopuruak gora egin zuen. Batez ere Espainiako autonomia erkidegoetatik etorri zen jendea, lan bila.
 
[[Eustat]]en erroldaren arabera, euskal biztanlearen % 4,50a atzerritarra zen 2006an<ref>[http://www.diariovasco.com/20080131/mas-actualidad/sociedad/poblacion-crece-gipuzkoa-primera-200801311146.html Gipuzkoako biztanleria igo da lehen aldiz 20 urtetan]</ref>. Espainiako portzentairik txikiena, estatu mailako batez bestekoaren erdiaren azpitik (% 8,47). Europarrak ez direnen artean, [[Latinoamerika|Amerika LatinaLatinarrak]]rrak eta [[Maroko]]arrak eta Europarren artean, [[Errumania]]rrak eta [[Portugal]]darrak dira gehienak.
<center>
{| class="wikitaula"
133. lerroa:
 
 
Itsas garraioari dagokionez, [[Bilboko portua]] da porturik garrantzitsuena, 37,2 milioi tona garraiatu zituelako [[2006]]an. Gehienbat [[Erresuma Batua]], [[Espainia]] eta [[TxinaTxinako Herri Errepublika|Txinarekin]]rekin ditu merkataritza-loturak. Euskal Autonomia Erkidegoko [[BPGBarne produktu gordin|BPGari]]ari 419 milioi [[euro]]ko ekarpena egiten dio eta 9.500 lanpostu sortzen ditu. Bilbokoaren ondoren, [[Pasaiako portua]] da garrantzitsuena.
 
Euskal Autonomia Erkidegoak 3 aireportu ditu: [[Bilbo-LoiukoLoiu aireportua|Bilbo-Loiu]], [[Gasteiz-Foronda aireportua|Gasteiz-Foronda]] eta [[Donostia-Hondarribia aireportua|Donostia-Hondarribia]]. Hiru aireportuak 60 kilometroko erradioan daude eta [[2006]]an 4,41 milioi bidaiari izan zituzten.
 
Trenbide garraioa aldiz, EAEn, hainbat enpresek kudeatzen dute.
* [[Renfe Operadora]] eta [[Administrador de Infraestructuras Ferroviarias|ADIF]]
** [[Bilboko Renfe Aldiriak]] eta [[Donostiako Renfe Aldiriak]]
* [[Euskotren Trena|EuskoTren]]
** Bilbo eta Donostiako aldirien zerbitzua
** Bilbo - Donostia - Hendaia eskualde sarea
* [[Metro Bilbao]]
** [[Bilboko metroa]]
* [[Euskotren Tranbia|EuskoTran]]
** [[Bilboko tranbia]]
** [[Gasteizko tranbia]]
** [[Debagoieneko tranbia]]
* [[Ferrocarriles de Vía Estrecha|FEVE]]
** Bilbo - Enkarterriak aldirien zerbitzua
** [[Bilbo]] - [[Karrantza]] - [[Santander]] - [[Leóngo probintzia|León]] eskualde sarea
 
Honetaz gain, abiadura handiko tren sarea eraikitzen ari dira [[Gasteiz]] - [[Bilbo]] - [[Donostia]] hiriburuak lotuko dituena. Proiektuak [[Euskal Y-a|Euskal Y]] izena hartu du ibilbideak duen formarengatik.
 
[[Fitxategi:Gurutzeta.jpg|thumb|230px|[[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] ([[Barakaldo]])]]
165. lerroa:
Euskal Autonomia Erkidegoaren aurrekari zuzena [[1936ko Euskadiren Autonomia Estatutua]]ren bidez 1936an sortutako autonomia erkidegoa izan zen. Hark ere [[Araba]], [[Bizkaia]] eta [[Gipuzkoa]] hartzen zituen bere barnean. [[Frankismo]]ak autonomia erkidego hura desegin zuen hurrengo urtean, [[Eusko Gudarostea]] armen indarrez menpean hartu eta gero.
 
[[Diktadura]] haren ondotik, [[espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko Espainiako KonstituzioaKonstituzioan]]n oinarrituta, [[1979]]an [[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua|Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua]] onartu zen. Arabako, Bizkaiko nahiz Gipuzkoako foru erakundeen hainbat eskumen [[Eusko Jaurlaritza]]k hartu zituen, eta hala sortu zen Euskal Autonomia Erkidegoa.
 
== Ekonomia ==
Oso lurralde txikia izan arren, Euskal Autonomia Erkidegoak [[industria]]-bolumen handia du, eta [[Espainia]]ko eskualderik aberatsenetarikoa da: [[Europa]]ko barne produktu gordinaren per capita batezbestekoaren %&nbsp;117,1, hain zuzen ere (Eustat, 2002. urtea). 80ko hamarkadaren erdialdean, Euskal Autonomia Erkidegoa krisi ekonomiko gorrian zegoelarik, industria birmoldaketa eta berrindustralizazioa egin ziren. Behin egoera normalizatuta, [[Espainia]]ko erkidegorik garatuenetarikoa da eta [[Eustat|Euskal Estatistika InstitutuaInstitutuak]]k egindako ikerketa baten arabera, eta [[NBENazio Batuen Erakundea|NBEaren]]aren metodologia jarraituz, Euskal Autonomia Erkidegoak munduko Garapen Indizerik altuenetarikoa lortu zuen [[2004]]. urtean. Langabezia-tasa %5,1-aren inguruan kokatuta dago, industria eta zerbitzu birmoldatze baten barruan baitago murgildurik euskal ekonomia.
 
[[2014]]ko [[abenduaren 23]]an jakin zenez, [[turismo]]ak EAEko [[BPGBarne produktu gordin|BPGaren]]aren %5,8 zen<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5101828/015/004/2014-12-24/turismoak_eaeko_bpgaren_58_ordezkatzen_du.htm «Turismoak EAEko BPGaren %5,8 ordezkatzen du»], ''Berria'', 2014-12-24</ref>. [[2014]]ko azaroan, industria ekoizpena %3,1 handitu zen<ref>{{erreferentzia| url = http://www.berria.eus/paperekoa/1849/013/002/2015-01-09/industria_ekoizpena_31_handitu_da_azaroan_eaen.htm | izenburua = Industria ekoizpena %3,1 handitu da azaroan EAEn | argitaletxea = Berria | data = 2015eko urtarrilaren 9a |hizkuntza = eu}}</ref>.
 
== Gobernua eta politika ==
184. lerroa:
{{sakontzeko|Eusko Jaurlaritza}}
 
Euskal Autonomia Erkidegoko aginte gobernua, [[Eusko Jaurlaritza]] da. Egungo [[Euskoeusko Jaurlaritzako Lehendakarialehendakaria|lehendakaria]] [[Iñigo Urkullu]] [[jelkidejeltzale|jelkidea]]a da.
 
=== Alderdi politikoak ===
[[Fitxategi:Legorreta_murala_egi_001.jpg|thumb|[[EGIEuzko Gaztedi|EGIren]]ren ([[EAJEuzko Alderdi Jeltzalea|EAJren]]ren gazte erakundea) margo bat, [[Legorreta]]n ([[Gipuzkoa]]).]]
 
[[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarrean]] [[2012]]ko hauteskundeetan ordezkapena lortu duten alderdi politikoak:
* [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
* [[Euskal Herria Bildu]]
* [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
* [[PP|Alderdi Popularra]] (PP)
* [[Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia]] (UPyD)
[[Batasuna]] alderdia ez dago [[Eusko LegebiltzarLegebiltzarra|Eusko Legebiltzarrean]]rean ordezkatua eta [[JoseJosé María Aznar|Jose María Aznarren]]ren gobernuak Espainiako Alderdi Politikoen Legea aldatu eta Batasuna legez kanpo jarri zuenetik ezin du inongo hauteskundeetan bere burua aurkeztu. Batasuna, [[ezker abertzalea]]ren inguruko beste hainbat gizarte mugimendurekin batera, Espainian legez kanpo dago 6/2002 Lege Organikoa betetzen ez duela leporatuta. 2005ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan bere burua aurkeztu ezin zuelarik, [[Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista]]rentzat eskatu zuen botoa, 6 jazarleku lortuz.
 
{{Euskal Autonomia Erkidegoko alderdi politikoen aurkibidea}}
201. lerroa:
=== 2005eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak ===
{{sakontzeko|2005eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak}}
Hauteskunde hauetan, aurrekoetan bezala, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-[[Eusko Alkartasuna|EA]] koalizioa izan zen garaile, baina aurrekoan baino boz gutxiagorekin. [[Alderdi Popularra|PPkPP]]k botoak galdu zituen, eta [[Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra|PSE-EEkEE]]k irabazi. [[Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista|EHAK]] aurkeztu zen lehenengo aldia izan zen, eta legez kanpo utzitako [[Batasuna]] eta [[Aukera Guztiak]]en hitza euren esku hartu zuten. Mezu honekin 4. indarra bilakatu zen. [[Ezker Batua-Berdeak|EB]] mantendu zen eta [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] lehenengo aldiz lortu zuen legebiltzarkide bat.
 
=== 2009ko Eusko Legebiltzarrrerako hauteskundeak ===
{{sakontzeko|2009ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak}}
Hauteskunde hauek erabakikorrak izango dira. Inkesta guztien arabera, [[EuskoEuzko Alderdi Jeltzalea|Eusko Alderdi Jeltzaleak]]k irabaziko ditu baina [[PSE-EE|Euskal Sozialistek]] baino eserleku bat gehiago besterik ez dute lortuko. Horregatik, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-[[PSE-EE|PSE]] edo [[PSE-EE|PSE]]-[[PP]] koalizioetako bat egongo dela espero da. Oraingo [[Eusko Jaurlaritza]]ren hiruko alderdien eserlekuek ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-[[Eusko Alkartasuna|EA]]-[[Ezker Batua-Berdeak|EB-B]]) ez baitira nahikoak gehiengo absolutua lortzeko.
 
Gainera, hauteskunde hauetara aurkeztutako alderdi [[Ezkerezker abertzaleabertzalea|abertzalea]], [[Demokrazia Hiru Milioi]] (D3M), [[Espainiako Auzitegi Gorena]]k ezeztatua izan zen [[2008]] urtearen amaieran. Hala ere, [[D3MDemokrazia Hiru Milioi|D3Mek]]ek alderdiko boto txartel ezeztatuekin bozkatzeko deia egin zuen.
 
=== Segurtasuna ===
Euskal Autonomia Erkidegoak bere polizia autonomikoa du: [[Ertzaintza]]. Hiru [[foru lurralde|lurralde historikohistorikoetan]]etan zehar banaturik dago eta gaur egun, herri-segurtasun, ordena publikoa eta trafikoko eskumen guztiak ditu.
 
Espainiako Segurtasun Indarrek ere badute Euskal Autonomia Erkidegoan presentzia. [[Guardia Zibila]]k hamar kuartel ditu hiru lurraldetan banatuta eta [[Espainiako Polizia Nazionala]]k lau. Azken bi polizia hauek, gehienbat aduanetako, drogen eta terrorismoaren aurkako eskumenak dituzte.
 
Euskal Autonomia Erkidegoa herritar bakoitzeko polizia gehien dituen eskualdea da [[Europar Batasuna|Europar Batasun]] osoan. Giza eskubideen aldeko hainbat taldek, horien artean [[Amnistia Internazionala]]k eta [[Torturaren Aurkako Taldea]]k, beren urteroko txostenetan Espainiako Terrorismoaren Aurkako Legepean atxilotutako herritarrek jasandako tortura eta tratu txarrak salatu dituzte. Erakunde hauek torturaren kontrako protokoloa aplika dadin eskatzen dute. [[Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila|Eusko Jaurlaritzaren Herrizaingo Saila]] [[2005]]ean hasi zen protokolo honek jasotzen dituen zenbait neurri hartzen, [[Ertzaintza]]ren aurkako tortura salaketak gutxitu zirelarik. Espainiako polizia indarrei dagokienez, ez dituzte neurri horiek oraino hartu.
 
== Erreferentziak ==
221. lerroa:
== Ikus, gainera ==
* [[Euskal Herria]]
* [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoa]]
* [[Euskal Herriko foruak]]
* [[Hego Euskal Herria]]