Mugimendu modernoa: berrikuspenen arteko aldeak

[[Weimar]]ren, [[Bauhaus]] eskola ([[1919]]) sortu zen garaian, arkitektura-proiektuaren eta produkzio industrialaren arteko harremanak azpimarratzen zituen [[Walter Gropius]]ek, artea ez baitzen jadanik ulertzen balio historikoen metaketa gisa. Mende-hasierako arkitekto eraginkorrenak, Gropius, [[Ludwig Mies van der Rohe|Mies van der Rohe]] eta [[Le Corbusier]], bat zetozen arrazionalismoaren oinarrizko ideietan, alegia, industrializazioak, modu ''arrazionalez'' erabiliz gero, gizarte-injustiziatik askatuko zituela herriak. Arrazionalismoaren ideologia optimista hori –azken finean, [[kapitalismo]]aren garatzeko beharra interpretatzen zuena–, laster identifikatu zen arkitektura modernoarekin.

Arrazionalismoa oso azkar zabaldu zen Europa osoan, erakusketa eta lehiaketa bitartez, besteak beste; eta laster bihurtu zen kapitalismoaren bilakaeraren arkitektura-hizkuntza. Eta, kapitalismoa nazio gaineko egituretan zabaltzen hasi zen bezala, era berean arrazionalismoak ere nazioarteko zabalkundea eta itxura hartu zituen. Espainian, [[García Mercadal]] arkitekto zaragozarra, [[Frankfurt am Main|Frankfurteko]]eko (1929) eta [[Brusela]]ko biltzarretan (1930) parte hartu zuena, izan zen mugimendu honen aitzindaria, [[Martín Domínguez]] donostiar arkitektoaren laguntzarekin; izan ere, Le Corbusierrekin ikasia zen Domínguez.

Europa osora zabaldu ondoren, baita [[SESBSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunera]] ere, [[Bigarren Mundu Gerra]] baino lehentxeago, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu BatuBatuetara]]etara heldu zen arrazionalismoa, [[faxismo]]ak eta [[nazismonazionalsozialismo|nazismoak]]ak Europatik erbestera joandako arkitektoek eramanda. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, ordea, eta proposamen eta hizkuntza berria zen heinean, ahitu egin zen arrazionalismoa: estilo huts bihurtu zen, errepikatzen zen formula besterik ez, eta orduantxe lortu zuen mundu osora zabaltzea.

[[Arrazionalismo]]aren printzipio intelektualak, arkitektura zaharreko teorian oinarritzen dira. [[Vitruvio]]k jada adierazia zuen bere ''De Architectura'' lanean, arkitektura zientzia bat dela, eta arrazionalki uler daitekeela. Planteamendu hori [[PizkundePizkundea|Pizkundeko]]ko tratatuetan jaso eta sakondu egin zen. XVIII. mendeko teoriek aurre egin zioten [[BarrokoBarrokoa|Barrokoko]]ko edertasunkeriari, egia eta arrazoiaren edertasun klasikoaz.

Egoera historiko berriak, eta nazioarteko arte modernoak, eragin handia izan zuten Euskal Herriko arkitekturan 1930. urte inguruan. Goian aipaturiko Martín Domínguezek hitzaldi-sail bat antolatu zuen Bilbon 1928an; abangoardiei buruz mintzatu ziren han Sánchez Arcas, Luis Lacasa eta García Mercadal. Honela zioen Mercadalek hango saio batean: “arkitektura-ikusmolde orok, ezer mereziko badu, ikusmolde soziala ere berekin du… Munduko Neguri guztiak daude, egon, mehatxu bikoitz baten pean. Badirudi estetika berri batek eta ordena sozial batek mehatxatzen dituztela”. Abangoardiari buruzko interesa handia zela Euskal Herrian garbi adierazten du Bauhauseko sortzaileak, W. Gropiusek, arkitekturaren irakaskuntzaz eta funtzioaz mintzatzeko 1930ean Bilboko Carltonen eman zuen hitzaldiak. Urte horretan bertan, Gipuzkoako Ateneoak arkitektura eta pintura modernoko erakusketa bat antolatu zuen Kasinoan; arkitekto arrazionalista handiek hartu zuten parte hartan, hala nola García Mercadal, Churruca, Aizpurua eta Labayenek. Azken bi horiek, donostiarrak biak, Vallejo bizkaitarrarekin batera, izan ziren Espainiako GATEPAC arkitektura modernoko elkartea sortu zuten [[euskal Herria|euskal herritar]] [[arkitektoarkitektura|arkitektoak]]ak, talde katalan eta madrildarrekin batera. Era horretan areagotu zen abangoardia arrazionalistak Euskal Herrian zuen garrantzia. Mugimendu horren aitzindari nagusia donostiar bat izan zen, José Manuel Aizpurua; zoritxarrez, ordea, oso lan gutxi egin ahal izan zuen, gerran hil baitzuten 32 urte besterik ez zuela. Beste arkitekto handi bat izan zuen lankide, Joaquín Labaien.

* [[UnionUnión Cerrajera|Union Cerrajera fabrikaren sarrerako eraikina]] ([[Arrasate]], [[Gipuzkoa]], [[1939]])

* [[C.I.A.M.|CIAM]]