Ugal-aparatu: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
2. lerroa:
== Gizakiaren ugalketa ==
[[Gizaki]]ok [[sexu ugalketa|sexu]] bidezko ugalketa dugu; [[emakume]]zkoek obuluak deritzen gameto emeak sortzen dituzte, eta [[gizon]]ezkoek, berriz, [[espermatozoide]]ak deritzen gameto arrak. Bi ugaltze-[[zelula]] horiek elkartzean, zigoto izeneko egitura sortzen da. Ernalketa barnekoa da; hau da, obulua eta [[espermatozoide]]a [[emakume]]aren ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatuaren]]
* Gametoak eratzen dira, ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatuko]]
* Ernalketa gertatzen da; hau da, bi gametoak [[emakume]]aren ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatuaren]]
* Zigotoa garatzen da. [[Emakume]]aren ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatuaren]]
* [[Emakume]]a haur batez [[erditze]]n da. Hau da, [[ume]]a erabat osatuta jaiotzen da.
* [[Ume]]a garatu egiten da. [[Sexu ugalketa|Sexu]]-[[organo]]ak garatzen zaizkio eta pertsona heldu bihurtzen da; beraz, gametoak eratzeko eta ugaltzeko gai da.
== Sexu-heldutasuneranzko aldaketak ==
=== Haurtzaroa. Lehen mailako [[sexu ugalketa|sexu]]-karaktereak ===
Jaiotzen denean, haurrak eratuta dauka jada bere ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatua]]
=== Pubertaroa. Bigarren mailako [[sexu ugalketa|sexu]]-karaktereak ===
{{sakontzeko|Karaktere sexual sekundario}}
[[Gizaki]]ak hamar eta hamalau urte dituen tarte horretan, [[sexu ugalketa|sexu]]-[[organo]]ak helduz joaten dira. Neskengan lehen hilekoa agertzen da, eta mutilak, berriz, [[espermatozoide]]ak sortzen hasten dira. Etapa horri pubertaroa deritzo. Heltzean, ugaltze-[[organo]]ak [[hormona]]k sortzen hazten dira, eta hormonek [[karaktere sexual sekundario]]ak agertzea eragiten dute. Horrek neska-mutilen arteko desberdintasun fisikoak areagotzen ditu. Neskei [[
=== [[Nerabezaro]]a. [[Sexu ugalketa|Sexu]]-heldutasuna ===
{{Sakontzeko|Nerabezaro|Sexu heldutasun}}
[[Karaktere sexual sekundario]]ak garatu bitartean –prozesu horrek bi urtetik bost urtera bitartean irauten du– pertsonok independentzia premia sumatzen dugu, bai eta gure sentimenduak eta gorputza ezagutzekoa ere; sexu-grina agertzeaz zaigu, eta lagun taldean bilatzen dugu sostengu emozionala. Sarri askotan, gatazka-egoerak sortzen dira helduekiko harremanetan; batez ere gurasoekiko eta irakasleekiko harremanetan. Etapa horri [[nerabezaro]]a esaten zaio, eta hartara iristean, [[organismo]]a prest dago ugalketarako.
28. lerroa:
== Emakumezkoen ugaltze-[[aparatu (argipena)|aparatua]]
[[Fitxategi:Female_anatomy.svg|thumb|right|200px|Emakume baten ugaltze-aparatua]]
* [[Obulutegi]]ak. Arbendola baten forma eta tamaina dute. Lotailu baten bidez umetokiari lotuta daude. Haietan obuluak heltzen dira.
35. lerroa:
* [[Bagina]]. Pareta [[gihar]]tsuko hodia da, eta umetokia kanpoaldearekin lotzen du. Haren beheko muturra zabaltzen da kanpoaldera.
* [[Klitori]]a. Nerbio-bukaera ugari dituen [[organo]]a da; horregatik da hain sentibera. Ezpain txikiek bat egiten duten lekuan dago.
* Ezpain handiak. Kanpoko [[sexu ugalketa|sexu]]-[[organo]]ak estaltzen dituzten larruazal-tolesak dira, eta bi [[izter]]ren artean daude.
* Ezpain txikiak. Larruazal mehe eta sentiberako tolesak dira, ezpain handiek estalita geratzen direnak.
=== Gameto emeak: obuluak ===
62. lerroa:
== Emakumezkoen ugaltze-aparatuaren zikloak ==
[[Emakume]]zkoen [[sexu ugalketa|sexu]]-[[hormona]]k estrogenoak eta progesterona dira. Estrogenoak 28 egun inguru irauten duen ziklo batean ekoizten dira. [[Odol]]eko estrogeno-kontzentrazioa gorena denean, obulazioa gertatzen da: folikulua hautsi eta obulua Falopioren tronpara irteten da. Obulua askatu ostean, progesterona sortzen du, endometrioa haztea eta heltzea eragiten duen [[hormona]]. Endometrioa umetokia estaltzen duen ehuna da, eta bertan ezartzen da ernaldutako obulua.
== Ernalketa eta haurdunaldiaren hasiera ==
Obulazioa hilekoa etorri baino hamalau egun lehenago izaten da, normalean. Askatutako obuluak Falopioren tronpa zeharkatzen du eta umetokira iristen da. Astebetetik gora ematen du obuluak ibilbide hori egiten. Obulazioaren ondorengo 24 orduetan soilik ernal daiteke obulua, Falopioren tronpan zehar egiten duen bidaian. [[
=== [[Haurdunaldi]]aren hasiera ===
71. lerroa:
Zigotoa sortzean, substantzia bat eratzen da. Beraz, progesterona ekoizten jarraitzen du, eta horrela, endometrioak bizirik eta funtzional irauten du. Endometrioa endekatzen ez denez, ez da hilekorik izaten, eta horixe hartzen da haurdun egotearen lehen sintomatzat. Zigotoa berehala hasten da zatitzen, eta berdin-berdinak diren bi [[zelula]] eratzen ditu. [[Zelula]] horiek, ordu gutxitik behin, bikoiztu egiten dira. Umetokira heltzeko behar dituzten egunetan, ehunka [[zelula]] izatera iristen dira, eta gutxi gorabehera zentimetro-erdiko diametroa duen esfera hutsa eratzen dute. [[Zelula]]-esfera hori umetokira heltzean, endometrioari itsasten zaio. Une horretatik aurrera, [[enbrioi]]a esaten zaio, eta hiru egitura garrantzitsu garatzen dira:
* [[Karen|Plazenta]]. Endometrioan [[karen|plazenta]] izeneko [[organo]] bat garatzen da, amaren eta [[enbrioi]]aren arteko lotura egiteko.
* Zilbor-hestea. [[Enbrioi]]a eta [[karen|plazenta]] lotzen ditu, eta barruan hiru odol-hodi dituen hodi batek osatzen du. Odol-hodi horietako bi [[arteria]]k dira eta mantenugaiak garraiatzen dituzte amarengandik [[enbrioi]]arengana. Hirugarrena, berriz, [[zain]]a da, eta hondakin-substantziak eramaten ditu [[enbrioi]]arengandik amarengana.
* Zaku amniotikoa. Likido amniotikoa deritzonaz betetako zakua da; haren barruan egoten da [[enbrioi]]a.
82. lerroa:
* Dilatazioa. Umetoki-lepoa dilatatzen hasten da, diametroz handitzen. [[Bagina]]ko [[gihar]]rak lasaitu eta dilatatu egiten dira. Umetokiko [[gihar]]rak uzkurtzen hasten dira, erritmikoki. [[Zaku amniotiko]]a apurtu eta [[likido amniotiko]]a kanpora ateratzen da; horri esaten zaio urak botatzea. Likido gardena da, eta hiru litrotik bost litrora bitartean izaten dira. Fase horrek 8-12 ordu iraun dezake ama lehenerdietan.
* Kanporatzea. Umetokiaren uzkurduraren ondorioz eta amak diafragmaz bultzaka egiten duen indarraren ondorioz, fetua kanpora ateratzen da. Une horretako, umetoki-lepoa eta [[bagina]] erabat dilatatuta daude, eta fetua haiek zeharkatuz irteten da. Fase horrek 15-30 minutu irauten du, normalean. Behin kanpoan, haurrak lehen [[arnasketa|arnasa]] hartzen du, eta zilbor-hestea mozten da. Orbainak zilborra eratuko du.
* Haurrondokoa botatzea. Kanporatu eta 5-15 minutura, [[karen|plazenta]] ateratzen da, endometrioaren hondarrekin batera.
=== [[Erditze]]arekin lotutako arazoak ===
110. lerroa:
Bikote batek antzutasun-arazoak dituenean, lagundutako ugalketa-tekniketara jo dezake. Hauek dira bi erabilenak:
* [[Hazi-jartze|Intseminazio artifiziala]]. [[Espermatozoide]]ak obulua ernaltzeko gai ez izateak antzutasuna eragiten duenean erabiltzen da. [[Gizon]]aren semena [[emakume]]aren umetokian artifizialki sartzean datza, [[emakume]]ak obulatu berri duenean.
* In vitro ernalketa (FIV). [[Emakume]]ak obulatzeko edo [[enbrioi]]a endometrioari itsasteko arazoak dituenean erabiltzen da, batik bat. [[Emakume]]ak [[hormona]]k hartu behar ditu, hainbat obulu sor ditzan. Obulu horiek erauzi eta [[laborategi]]an ernaltzen dira, [[gizon]]ezkoaren [[espermatozoide]]ak erabilita. Zigotoak zatitzen hasten direnean, haietako batzuk amaren umetokian ezartzen dira. Maiz gertatzen da bat baino gehiago itsastea eta, ondorioz, [[haurdunaldi]] anizkuna garatzea.
118. lerroa:
== Sexualitatea ==
{{sakontzeko|Sexu}}
[[Sexu ugalketa|Sexualitatearekin]]
* Maiz garbitzea.
| |||