Klima: berrikuspenen arteko aldeak

'''Klima''' eskualde bateko [[lurraren atmosfera|egurats]] edo atmosfera-egoeren seriea da<ref>Maximilien Sorre</ref>, beraz, denbora luzean neurtuak. Honek esan nahi du egoera guztiak kontuan hartzen direla, bai adierazgarriak, bai ez ohikoak: egoeren gertaerak, beren dinamika, nola gertatzen diren eta zein erritmotan gertatzen diren... Klima mota ezartzeko tokian tokiko eguratsaren neurri estatistikoak, urtekoak eta hilabetekoak, kontuan hartzen dira: [[tenperatura]], [[prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioa]]a, [[eguzkia|eguzki]]-orduak, [[argi]]a, [[hezetasun]]a, [[haize]]aren abiadura etab. Ohiz kanpoko datuak ere kontuan hartzen dira. Hitzaren jatorria [[greziera]]zko kλίμα, ''klíma'', da, ''inklinazioa'' adieran. Izan ere, lehenengo klima eskualdeak banatu zirenean, eguzki izpien inklinazioaren arabera erabaki ziren.

Klimatologia da klima aztertzen duen [[ezagutza|jakintza]]. Paleoklimatologiak, aldiz, antzinako klima aztertzen du, hainbat jatorriko laginak ikertuz, hala nola, [[aintzira]] hondoetako sedimentuak, [[izotz]] harriak edo [[koral]] eta [[zuhaitz]] eraztunak.

Meteorologoek "[[eguraldi]]" hitza erabiltzen dutenean, [[eguratslurraren atmosfera|eguratsean]]ean epe labur batean gertatzen diren gorabeherez ari dira, hau da, [[tenperatura]]n, [[hodei]]etan, [[prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioetan]]etan eta [[haize]]etan minutu batetik bestera, hil batetik bestera gertatzen diren aldaketez.

Eguraldiaren epe luzeko adierazpenari klima esaten zaio. Beste era batera esanda: eskualde jakin bateko klima, delako eskualde horretan eguraldiak epe luze samar batean -zenbait [[hamarkada|hamarraldi]]- dituen estatistika ezaugarrien araberakoa da. Aditu batzuen ustez, 10 eta 100 km² bitarteko eremua duten eskualdeen klima '''''mesoklima''''' baten parte gisa har daiteke. Hala, beraz, [[haran|ibar]] baten edo [[hiri]] baten propietate atmosferikoak kategoria horri dagozkio.

Klimaren definizioan, beraz, kontuan izan behar da eguraldiaren bilakaera normala edo batez bestekoa, dituen gorabehera guztiekin. Hala, leku jakin bateko klimari buruzko zenbakizko ezaugarriak jakin nahi badira, tenperatura, prezipitazio eta haizearen batez besteko balioak ez ezik haiek noiz eta nola eskuratu ziren ere jakin beharra dago, eta orobat batez besteko balioari buruzko maiztasuna eta gorabeherak ere, eta airearen hezetasuna, [[presio atmosferiko|egurats presiopresioa]]a, hodeiak, [[zeru]] garbiko eguzki orduak, ikusgaitasuna, [[elur]] geruza, eta, oro har, [[estatistika]] bidez bereiz daitekeen meteorologia gertaera oro. Hala egin dira klima mapak, alegia, datuen batez besteko balioak erabiliz eta kalkulu estatistikoak eginez. Denboran zehar aldagarriak baina ''batez besteko'' egoera baten inguruan aldagaitzak diren parametroen multzoa da klima, eta [[klimatologia]], berriz, parametro horiez diharduen jakintza.

:''elkarrekin loturik dauden bost osagaiez eraturiko sistema bat da klima sistema: [[eguratslurraren atmosfera|eguratsa]]a, [[hidrosfera]], [[kriosfera]], [[litosfera]] eta [[biosfera]].

Sistemaren oreka orokorrak Lurreko klimen egonkortasuna dakar. Horrek ez du, inondik ere, klimak aldatzen ez direnik esan nahi. Aitzitik, gertaera larri batek, izan kanpoko perturbazio bat (klima sistemaren kanpoko eragileren batean aldaketaren bat gertatu izanak eragina: gorabeherak eguzki irradetan, aldaketak Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen orbitan), izan barneko bat ([[sumendi]]etako erupzioak, aldaketak [[hormaguneglaziar|hormaguneen]]en zabaleran edo lur azalaren gora-beheretan, [[karbono dioxido]]aren gehitzea, [[basogabetze|baso galtzegaltzea]]a, etab.), aldaketak eragiten ditu klimetan eta klimen banaketan.

Sistemako atalen arteko doitze eta kontrol prozesuetan zeresan berezia dute [[berrelikatze]] edo ''feedback'' mekanismoek: aldagai batek beste bati eragiten dionean, bigarrenaren eraginak lehenengoa eraldatzen du atzera; zirkuitu itxi bat eratzen da orduan, eta hasitako prozesua, edo areagotu egiten da (berrelikatze positiboa) edo moteldu (berrelikatze negatiboa). Eta hala, kanpoko edo barneko perturbazio baten eraginpean dagoenean klima sistema, berrelikatze mekanismoak sortzen dira aldagaien artean, denbora eskala ez beti berdinetan (hilabeteak edo milaka urteak). Lurraren gainazala jotzen duten eguzki energiaren aldaketek tenperaturan izan dezaketen eragina aztertzea izango litzateke berrelikatze positiboaren adibide bat: baldin lur azalera eguzki energia gutxiago iristen bada, tenperaturak behera egingo du, elur gehiago egingo du, [[hormaguneglaziar|hormaguneak]]ak ere hedatuz joango dira, eta horren ondorioz, [[albedo]]a handitu egingo da; eguzki irrada gehiago igorriko litzateke kanpora eta tenperatura are gehiago apalduko litzateke.

Klimaren hau bezain sistema konplexu batean [[anomalia (argipena)|anomalia]] batek aldaketak eragin ohi ditu beste aldagai batzuetan, hasierako perturbazioa zer motatakoa den, non gertatu den, eta zer [[magnitude]] duen betiere. Baina, klimak kontrolik izango badu, barneko doitze mekanismoek neutralizatu egin behar dituzte berrelikatze positiboko mekanismoak prozesuaren uneren batean.

Ezagutzen den klimen lehen sailkapena grekoek egin zuten. Hiru klima eremu handitan banatu zuten Lurra, tenperaturen banaketa globala kontuan harturik: [[klima tropikal|tropikala]], [[klima epel|epela]] eta [[klima polar|polarra]]. Harrezkero sistema asko formulatu dira, batez ere [[XX. mendemendea]]ann, baina, oro har, bi joera nagusi bereiz daitezke. Batetik, klima aniztasuna sortzen duten faktoreetan (eguratsaren zirkulazioa, aire masak eta eguraldi motak) oinarritzen direnak, sailkapen genetikoak deituak (Flohn, Alissov edo Strahlerrenak, adibidez), eta, bestetik, klimaren hainbat elementu (elkortasuna eta tenperaturak) konbinatzen dituztenak, sailkapen enpirikoak deituak (Papadakis, Thornthwaite eta, batez ere, Köppen).

{{legend|#FE0000|[[basamortuBasamortuko klima|BWh]]}}

{{legend|#FE9695|[[basamortuBasamortuko klima|BWk]]}}

{{legend|#FFFF00|[[mediterraneokoKlima klimamediterraneo|Csa]]}}

{{legend|#C6C700|[[mediterraneokoKlima klimamediterraneo|Csb]]}}

{{legend|#FF00FE|[[mediterraneokoKlima klima kontinentalmediterraneo|Dsa]]}}

{{legend|#C600C7|[[mediterraneokoKlima klima kontinentalmediterraneo|Dsb]]}}

{{legend|#963295|[[mediterraneokoKlima klima kontinentalmediterraneo|Dsc]]}}

Klima aldaketa [[Lurra|ludian]] edota eskualde batean denboran zehar gertatzen den [[eguratslurraren atmosfera|eguratseko]]eko ezaugarrien aldaketa da, Lurraren barruko nahiz kanpoko prozesuez gain, [[gizaki]]ak eraginda ere gerta daitezkeenak.