Wikipedia

Aralar: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
85.87.182.58 (eztabaida) wikilariaren 4784792 berrikuspena desegin da
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
2. lerroa:
| izena = Aralar mendilerroa
| irudia = Aralar desde el Txindoki.JPG
| irudi-oina = Aralar mendilerroaren ikuspegia, [[TxindokiLarrunarri|Txindokitik]]tik.
| garaiera = [[Intzako dorrea]]: 1431
| dn = 42
13. lerroa:
| kodea2 = EH
| kokapena = kokapenmapa
| ohiko bidea = [[Larraitz]], [[Lizarrusti]], [[Guardetxe]], [[Done Mikel Aralarkoaren santutegia|San Mikelen santutegia]]...
}}
{{argitzeko|mendilerroari|Aralar (argipena)}}
'''Aralar''' [[Gipuzkoa]]ko aldetik [[Goierri]] eta [[Tolosaldea]] eta [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko aldetik [[Larraun]] eta [[Sakana]] eskualdeen artean dagoen [[mendilerro]]a da. 30 kilometro luze da ekialde-mendebalde norabidean, eta 12 bat kilometro zabal ipar-hego norabidean.<ref name=geoespeleo /> Lur eremurik handiena Nafarroa Garaian dago. Gipuzkoako aldean dagoen mendilerroaren zatia, mendikate guztiaren herena, [[1994]] urteaz geroztik [[Aralarko natura parkea|natura parke]] da, eta horko interpretazioguneak [[Lizarrusti]] mendatearen gainean du egoitza. Aldiz, Nafarroa aldeko mendiak mendikate guztiaren bi heren dira, eta [[Araitz]] haranera begira dauden mendi ikusgarriei [[Aralarko Malloak]] deritze.
 
Ziur aski, mendilerro honetako mendirik ezagunena [[TxindokiLarrunarri|Larrunarri/Txindoki]] izango da, baina ez da mendirik altuena, [[Intzako dorrea]] baita, 1.431 metrorekin, tontorrik garaiena.
 
== Mendiak ==
[[Fitxategi:Aralar-OSM-cyclemap.jpg|500px|thumb|right|Aralarko mendilerroaren mapa topografikoa.]]
[[Fitxategi:Malloetako_tontorrak.jpg|500px|thumb|right|[[Aralarko Malloak]] eta bere tontorrak.]]
[[Irudi:Txindoki1.jpg|500px|right|thumb|[[Larrunarri|Txindoki]] mendiko gailurraren ikuspegi panoramikoa.]]
[[Fitxategi:Panoramika Artubitik.jpg|500px|thumb|right|[[Aralarko Malloak|Aralarko Malloen]] eta [[Nafarroa Garaia]] eta [[Gipuzkoa]] lotzen dituen mugaren ikuspegi panoramikoa, [[Artubi]] mendiaren gailurretik ikusita.]]
{|border="0" cellpadding="2"
42. lerroa:
* [[Amiltzu]] (828 m)
* [[Aoki]] (1.317 m)
* [[Arastortzeko gaina|Arastortzeko-gaña]] (813 m)
* [[Arbelo]] (1.332 m)
* [[Arriolatz]] (1.176 m)
56. lerroa:
* [[Beaskin]] (1.242 m)
* [[Beldarri]] (1.405 m)
* [[Beleku (Aralar)|Beleku I]] (1.256 m)
* [[Beloki (mendia)|Beloki]] (1.271 m)
* [[Beoin]] (1.350 m)
79. lerroa:
* [[Hirupagoeta]] (1.235 m)
* [[Illarraundiko malkorra]] (1.064 m)
* [[Aizkorrandi|Intzartzu]] (811 m)
* '''[[Intzako dorrea]]''' (1.431 m)
* [[Iparraundi]] (1.064 m)
105. lerroa:
* [[Otsabio]] (801 m)
* [[Pagota]] (1.271 m)
* [[Ttutturregi|Pallardi]] (1.290 m)
* [[Pardarri]] (1.393 m)
* [[Putreaizko Punta]] (1.383 m)
* [[Puttarri|Putxerri]] (1.299 m)
* [[Salingain]] (1.322 m)
* [[San Miguel]] (1.237 m)
114. lerroa:
* [[Serlo Gaina]] (919 m)
* [[Soroaundi]] (1.045 m)
* [[Subizelaigaine|Subizelaigañe]] (1.209 m)
* [[Ttutturre]] (1.282 m)
* [[Txameni]] (1.299 m)
* [[TxindokiLarrunarri|Txindoki/Larrunarri/Ñañarri]] (1.245 m)
* [[Txorrotxeta]] (1.273 m)
* [[Txurtxur]] (1.069 m)
* [[Urakorri|Uakorri]] (1.306 m)
* [[Uarrain I]] (1.346 m)
* [[Uarrain II]] (1.221 m)
139. lerroa:
<br />Marroia - Tupak, lutitak, kareharriak. Malm - Aptiar
<br />Berdea - Kareharriak]]
Aralarko Mendilerroko eskualdeko serie [[estratigrafia|estratigrafikoa]] [[Jurasiko]]aren eta [[Behe Kretazeoa]]ren materialek osatzen dute nagusiki. Aralarko azalera ia guztia itsas jatorriko [[arroka sedimentario]]ek osatzen dute, eta gutxiengoa dira jatorri kontinentalekoak.<ref name=Millan>{{Aldizkako erref|abizena=Millan|izena=Isabel|izenburua=El contexto geológico de la cueva de mendukilo: la sierra de aralar|argitaletxea=Sociedad Española de Espeleología y Ciencias del Karst|data=2009|hizkuntza = eu|liburukia=7 - Geologia|url=http://sedeck.org/revista/7-geologia.pdf|sartze-data=2011-4-1|argitaletxea=Sociedad Española de Espeleología y Ciencias del Karst}}</ref> Hala ere historia geologikoa lehenago hasten da. Orain dela 240 milioi urte [[Iberiar penintsula]] [[AsturiasAsturiasko Printzerria|Asturiasetik]]etik [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaira]]ra [[Iberiar plaka]] eta [[Europa]] banatzen zituen fraktura handi bat zegoen. [[Permiar]]rean faila hori zabaltzen hasi zen eta [[lurrazal kontinental]]aren mehetzea eman zen, kontinenteen marginak eratuz. Iberiar penintsula Europarekiko erlojuaren norabidearen aurka biratzen zen eta horregatik [[Bizkaiko golkoa]] ireki zen, sedimentazio gune garrantzitsua eratuz, [[Eusko-Kantauriar Arroa]] izena ematen zaiona (EKA). EKA Permiarrean hasi zen eta [[Eozeno]]-[[Oligozeno]] garaietan itxi, Iberia eta Eurasiaren arteko talkak [[Alpetar orogenia]] sortu zuenean. Arroa itxi eta mendiak sortu ziren, higadurarekin bailarak eratu eta gaur egungo Aralar mendilerroa sortu arte.<ref name="Horgue">{{Aldizkako erref|abizena=López-Horgue|izena=Mikel|izenburua=Geología de Aralar|argitaletxea=Aralar Natura|url=http://www.aralar-natura.org/lanak/geologia.pdf|sartze-data=2011-4-6|argitaletxea=Aralar Natura}}</ref>
 
==== Jurasikoa ====
Aralarko Mendilerroan [[Jurasiko]]ko hainbat arroka agertzen dira oinarrian. Hauek [[Lias]]etik [[Malm]] garaikoak dira. Hala ere badira [[Keuper]]reko hainbat arroka arzilotsu, kabalgamenduaren aurreko aldean agertzen direnak<ref name=Floquet>{{Aldizkako erref|abizena=Floquet|izena=Marc|egilekideak=Christiane DUVERNOIS eta Bénedict HUMBEL|izenburua=La sierra d’Aralar. Le support sedimentaire et l’architecture dans les paysages|argitaletxea=MUNIBE. Sociedad de Ciencias ARANZADI|urtea=1977|liburukia=3-4|orrialdeak=167-194|url=http://www.aranzadi-zientziak.org/fileadmin/docs/Munibe/1977167194.pdf|sartze-data=2011-4-1|argitaletxea=MUNIBE. Sociedad de Ciencias ARANZADI|hizkuntza= fr}}</ref> . Lias garaiko arrokak [[karniola]]k, [[dolomiadolomita|dolomiak]]k eta [[kareharri]] dolomitikoak dira. Sakonera txikiko eta gatz askodun itsasoan sortu ziren, kostalde bero batean. Itsas hondo horretan [[alga]]k bizi ziren eta laminazioa eratu dute, fosiletan aurki daitekeena. Material hauek [[Iribas]] eta [[Enirio]] artean aurki daitezke, baina 18 kilometroko jarraipena dute eta [[Larraun]]en ere agetzen dira. [[Fosil]]ei dagokionez [[ammoniteammonoidea|ammoniteak]]ak, [[belemnitebelemnitida|belemniteak]]ak eta [[brakiopodobrachiopoda|brakiopodoak]]ak aurki daitezke garai hauetan, [[tupa]] eta tupa-kareharrietan. Fosildun arroka hauek sakonera handiagoan eta gazitasun baxuagoarekin sortu ziren.<ref name=Millan /><ref name=Floquet />
 
[[Dogger]] aldiko arrokak Enirio hegoaldean aurki daitezke. [[Belaki]], [[brachiopoda|brakiopodo]] eta [[amoniteammonoidea|amoniteak]]ak aurki daitezke. Kareharri horiek sakonera txikian sortu ziren, ziurrenik Liaseko itsasoaren oso antzekoa. Ez da ikusten fazies aldaketa nabarmenik ekialdetik mendebaldera, nahiz eta 300 metroko lodiera duten mendebaldean eta 200 metro ekialdean. Amildegietan kontrakoa gertatzen da, lodiera antzekoa dute baina fazies ezberdinak. Garai honetakoak dira Aralarren aurki daitezkeen [[silexsukarri|silexetako]]etako asko eta [[glaukonita]] ere aurki daiteke dolimizatutako arroketan.<ref name=Millan /><ref name=Floquet />
 
[[Malm]] garaian itsasoa azalekoago bilakatu zen eta sedimentu kontinentalak areagotzne joan ziren, batez ere [[harea|hare]] eta [[kuartzo]]a. Eskualde honetan Malm garaia [[Portlandiar]] eta [[Kimmeridgiar]]raz ordezkatua dago<ref name=ramirez>{{Aldizkako erref|abizena=Ramirez del Pozo|izena=J|izenburua=Rioestratigrafía y microfaries del Jurásico y Cretácico del Norte de España (región cantábrica)|argitaletxea=ACTA GEOLOGICA HISPANICA - INSTITUTO NACIONAL DE GEOLOGIA (CSIC)|urtea=1969|hilabetea=Maiatza-Ekaina|liburukia=IV - 3|argitaletxea=ACTA GEOLOGICA HISPANICA - INSTITUTO NACIONAL DE GEOLOGIA (CSIC)}}</ref> . Kareharri haretsuak eta [[konglomeratu]]ak aurki daitezke. Arroka hauek [[Igaratza]]n agertzen dira batez ere. Garai honetan lurra altxatzen hasia zegoen eta sedimentazio [[sinsedimentario]]a ematen hasi zen. [[Madotz]]en aurki daitekeen [[antiklinalaantiklinal]]renaren erdialdean sedimentazioa [[Baraibar]]ren, [[Intzako dorrea]]n eta [[Enirio]]n baino 8 aldiz txikiagoa izan zen. Mendebaldeko arroken zabalera 150 eta 200 metro artekoa da, sedimentu detritiko terrigenok eta kareharri bioklastiko oolitikoak. Garai honetan [[Euskal-Kantauriar Arroa]]ren [[tektonika|tektonismoa]] hasi zen aurretik zeuden [[toles]]ak handituz eta higadura zonaldeak sortuz. Aurreko arroka horiek higatu eta zati bat desagertu zen. [[Buruntzusin]] aldean, adibidez, Malm erregistro osoa falta da eta [[Igaratza]] eta [[Madotz]]en diskordantzia ere ikusten da, Jurasikoko materialen gainean dagoena angeluarekin agertzen baita. Madotzen dauden arrokak 20-30 metroko kareharri dolomitizatuak dira. Garai horretan arro osoan ingurune gaziak agertu ziren eta [[delta]] txikiak sortu ziren hegoaldetik zetozen ibaien sedimentuekin. [[Fosil]]ei dagokionez [[lumakela]]k aurki daitezke, batez ere [[Bivalvia]]z sortuak eta [[materia organiko]] asko duten [[kareharri]] eta [[lutita]] beltzak aurki daitezke. Sedimentu mota hau [[itsas aintzira|albufera]] ekosistema bati dagokio.<ref name=Millan /><ref name=Floquet />
 
==== Kretazeoa ====
[[Fitxategi:Txindokitik ekialdera.JPG|thumb|300px|Txindokitik ekialdera eginiko argazki honetan argi ikusten dira [[estratu]]ak eta hauek duten okerdura.]]
[[Neocomiar]]rean mendilerro osoan zehar hedatzen den depresio bat dago. [[Unako potzua|Unako Potzua]] eta [[Aitzarreta]]n ikus daiteke hegoaldean eta [[Astunal]] eta [[Etitzei]]n iparraldean. Depresio honen hasiera Jurasikoaren amaieran koka daitekeen [[karofita]]dun geruza batek ematen du, 1 eta 5 metro artekoa. Aldakorra da bere konposaketan ekialdetik mendebaldera. Honen gainean [[Intzako dorrea]]n buztin laranjen geruza bat dago, 1 eta 3 metro artekoa, mineralizatua eta kareharri eta konglomeratu baten artean. [[Madotz]], [[Baraibar]] eta [[Iribas]] aldean 2-3 metrotik 10era neurtzen dute eta egonkorragoak dira. Geruza hauetan karofitez gain [[ostrakodo]]ak ere aurkitu dira. Ziurrenik arroka hauek osatzeko beharrezkoak ziren sedimentuak [[Goi Jurasiko]]ko arroketatik datoz, ingurune sedimentario oso ezberdina markatuz.<ref name=Floquet />
 
[[Berriasiar]] eta [[Hauteriviar]]rean kareharriek [[serpulido]], [[bivalvia|lamelibrankio]] eta [[gastropodogastropoda|gastropodoak]]ak ditzute. Mendebaldean arroka hauek ondo agertzen dira, 60 metroko lodierarekin. Ekialdean nahasiagoak dira eta konglomeratu eta bestelakoekin agertzen dira. Hauen gainean lehenengo arroka detritikoak agertzen dira, [[Unako Potzuapotzua|Unako Potzuaren]]ren inguruetan. Gainean oraindik detritikoagoak diren sedimentuak aurki daitezke.<ref name=Floquet />
 
[[Barremiar]] eta [[Aptiar]] garaietan itsasoa berriro agertu zen, mailaren igoera eustatikoa dela eta. Sakonera txikiko eta delta inguruneko sedimentazio sortu zen, [[tupa]]k, lutitak eta [[hareharri]]ak sortuz. Tupetan [[ammoniteammonoidea|ammoniteak]]ak agertzen dira ''[[Deshayesites]]'' generokoak batez ere. [[Orbitolina]]k ere ohikoak dira<ref name=Floquet />, ''[[Orbitolina]]'', ''[[Palorbitolina]]'', ''[[Simplorbitolina]]'', ''[[Orbitolinopsis]]'', ''[[Cuneolina]]'', ''[[Haplophragvzoides]]'', ''[[Sabaudia]]'' eta ''[[Coskinolinella]]'' generokoak, batez ere<ref name=ramirez />. Horrelako arrokak [[Aitzarte (Ataun)|Ataungo DomoDomoan]]an, [[Igaratza]]n, [[Astitz]]en eta [[Oderitz]]en aurki daitezke.
 
Aptiar-Albiar aroan aurkitzen den ''[[fazies]]''ari [[Urgondar]]ra deitzen zaio. Arroka bereziak dira, [[koral]] eta [[errudista]]k dituzten kareharri grisak. Aralarren sortu ziren kareharri urgondar hauetan esfortzu tektonikoa handia izan zen, [[faila]] ugari sortuz. Faila hauekin sakonera handi eta txikiko itsaso zatiak bata bestearen ondoan kokatzen ziren. Kareharriak sortu ziren sakonera gutxiago zegoen zonetan eta tupa, lutita eta harreharriak besteetan. Aptiar-Albiar garaian 3.000 metroko lodiera dute sedimentuek, eta garrantzi handiko eremuak sortzen dituzte, tartean Aralarreko mendi punta eta erliebe gehienak. Arroka mota bat bereizgarria bada hauxe da, zehazki.<ref name=Millan /> Litoestratigrafiari begiratuz gero hiru atal ezberdin ikusten dira. Ekialdean Madotzen ondo ikus daitekeen bezala kareharri eta terrigeno alternantzia bat dago; Mendebaldean batez ere terrigenoak aurki daitezke, organismo gutxirekin; eta erdialdean [[Larrunarri|Txindoki]]-[[Balerdi]] eskualde osoa eta [[Altzueta]]tik Santutegira doan eremua, 800 eta 2000 metro arteko lodierarekin. [[Madalenaitz|Madalen Aitz]] osoa ere unitate honi dagokio. Mendebalde eta zentruan bertikalki hiru atal ikus daitezke: [[Aptiar]]reko [[errudista]]k, kareharri buztintxuak, [[Albiar]]reko lehen aldikoak, eta [[alga]]dun [[kareharri]] masiboak, adibidez [[Bi HaizpeHaizpeak|Bi Haizpeetan]]etan ikus daitezkeenak.<ref name=Floquet />
 
Behe Aptiar garaian bakarrik 983 metro agertzen dira. [[Errenaga Formazioa]], [[Sarastarri Formazioa]] eta [[Lareo Formazioa]] agertzen dira. Erdikoa da errudista gehien dituen formazioa<ref>{{Aldizkako erref|abizena=García-Mondéjar|izena=J.|egilekideak=H.G. Owen, N. Raisossadat, M.I. Millán eta P.A. Fernández-Mendiola|izenburua=The Early Aptian of Aralar (northern Spain): stratigraphy, sedimentology, ammonite biozonation, and OAE1|argitaletxea=Cretaceous Research|urtea=2009|hilabetea=Apirila|liburukia=2|bilduma=30|orrialdeak=434-464|doi=doi:10.1016/j.cretres.2008.08.006|url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WD3-4TDVM71-1&_user=10&_coverDate=04%2F30%2F2009&_rdoc=1&_fmt=high&_orig=gateway&_origin=gateway&_sort=d&_docanchor=&view=c&_searchStrId=1707036623&_rerunOrigin=scholar.google&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=314eaa27f5114759a670f5930088cf97&searchtype=a|sartze-data=2011-4-5|argitaletxea=Cretaceous Research}}</ref>. 200 metro inguruko lodiera du eta azkeneko 30 metrotan [[tupa]]zko zati batzuk agertzen dira, bi ur igoera gertakariri loturikoak. Bi fenomeno hauen aurretik [[bioklasto]]z osaturiko fazies laminatuak daude, lehortze garai batekoak.<ref>{{Aldizkako erref|abizena=Millan|izena=Mª Isabel|egilekideak=P.A. Fernández-Mendiola y J. García-Mondéjar|izenburua=Pulsos de inundación marina en la terminación de una plataforma carbonatada (Aptiense inferior de Aralar, Cuenca Vasco-Cantábrica)|argitaletxea=Geogaceta|urtea=2007|liburukia=41|orrialdeak=127-130|argitaletxea=Geogaceta|issn=0213683X}}</ref> [[Aitzarte (Ataun)|Ataungo DomoDomoan]]an, [[Ataun]]dik [[Amiltzu]]ra ''Mendiurkulluko kidea'' aurkitzen da, ''[[Dufrenoyia furcata]]'' ammonite biozonakoa. Harri hauetan ondo ikusten da progradatzen ari zen [[delta]] bateko sedimentuak direla. Aralar mendebalderantz okertu zen garai horretan eta [[Etzegarate]] aldean kainoi bat eratu zen, [[Aia]]-[[Zaldibia]] eremua albo batera utziz. Etzegarate alderantz joaten ziren sedimentuek hala jarraitu zuten [[Albiar]]rera arte, zati handiak ere agertuz.<ref>{{Aldizkako erref|abizena=Millan|izena=Mª Isabel|egilekideak=Pedro A. Fernández-Mendiola eta Joaquín García-Mondéjar|izenburua=The Mendiurkullu Member of the Lareo Formation: a deltaestuarine progradational system from the Etzegarate trough (Early Aptian western Aralar Mountains)|argitaletxea=Geogaceta|data=2008|liburukia=45|orrialdeak=43-46|argitaletxea=Geogaceta|issn=0213683X}}</ref>
 
Aptiarraren bukaeran [[horst]]ak eratu ziren eta bertan [[koral]], [[errudista]] eta [[alga]]k garatu ziren. [[Larrunarri|Txindoki]] eta [[Lizarrusti]] artean kokatuko litzete jalkitze eremua. Lerro horren mendebaldean [[graben]] bat sortu zen, kareharri gutxiagorekin. Bi eremu hauen artean [[uharri]]ak sortu ziren. Albiarrean [[Aitzondo]] eta [[Madalenaitz]]eko arrokak sortu ziren hasieran eta aro honen bukaeran [[Irurtzun]]en aurki daitezkeen [[kalkarenita]]k. Itsaso mailaren igoerak hondoko sedimentazio ereduak ezarri zituen. Garai honetako arroketan [[burdin karbonato]]zko noduluak sortu ziren, euren barruan askok fosilak dituztela.<ref name=Millan />
 
[[Araxes]] eta [[Agauntza|Agaunza]] ibaien baileratan iparraldean [[Albiar]]raren osteko sedimentuak ere badaude, [[flysch]] erakoak. Urgondar eta hauen arteko muga ondo ikusten da Txindokiren mendebaldean. Hegoaldean [[Lakuntza]] eta [[Irurtzun]] inguruan sedimentu detritikoak ere badaude, fazies [[nereites|nereitikokoak]].<ref name=Floquet />
 
Hegoaldean [[Sakana]] bailarako [[alderantzizko faila]] dago eta hortxe bukatzen dira Aralarreko sedimentuak. Iparraldean, ordea, [[Lazkao]], [[Zaldibia]], [[Bedaio]] eta [[Amezketa]]n [[Cenomaniar]] garaiko arrokak ere badaude. Arroka horiek tupak ziren baina [[metamorfismoarroka metamorfiko|metamorfismoak]]ak [[arbelaarbel]]kak eratu ditu.<ref name=Millan />
 
==== Tertziario eta kuaternarioa ====
171. lerroa:
=== Egitura geologikoa ===
[[Fitxategi:Aralar-zeharebakia.svg|thumb|350px|Aralarreko hiru zeharebaki ezberdin, formazio nagusiak markatuz]]
Aralarko mendilerroak egitura propioa dauka: nagusiki, [[antiklinal]] [[toles]]tura bikoitza da, iparralderantz [[zamalkadura|zamalkatua]]. Kurbaduraren barnean kokatutako unitateak [[Jurasiko]]ak dira (zaharrenak), eta kurbaduraren kanpoaldean, berriz, unitate [[KretazeoKretazeoa]]arrakrrak daude. Bi aldiz iparraldera eta hego-ekialdera errepikatuta dago, eta bi kasuetan iparralderanzko norabidea dauka edo, bestela esanda, iparralderantz etzaten da. Iparraldeko hegala ere puntualki alderantzikatuta ageri da.<ref name=Millan /><ref name=Horgue />
 
Xehetasunez, egiturazko ondoko barne unitateak bereiz ditzakegu: Ataungo Domoa, Ipar Antiklinala edo Txindokikoa, Aralarko Ezkata, Ekialdeko Amaiera eta Hegoaldeko Antiklinala<ref>{{Aldizkako erref|abizena=Floquet|izena=M.|egilekideak=Rat, P.|izenburua=Un exemple d’interrelation entre socle, paléographie et structure dans l’arc Pyrénéen Basque: la Sierra d’Aralar|argitaletxea=Rev. Géograph, Phys. et Géol. Dynam.|urtea=1975|liburukia=II|bilduma=17|orrialdeak=497-512|argitaletxea=Rev. Géograph, Phys. et Géol. Dynam.}}</ref><ref name=Horgue /> . Domoa Aralarko antiklinalaren itxiera periklinala da. Hau da, tolesturaren muturra da, non estratuen makurdura zirkuluerdi itxuran antolatzen baita.<ref name=Millan />
179. lerroa:
Hegoaldean mugatzen agertzen den egiturarik nagusiena [[Sakana]]ko [[alderantzizko faila]] da, [[Bilbo]]-[[Altsasu]] failaren jarraiepna. Faila honek egitura konplexuak sortzen ditu Sakanako iparraldean, batez ere [[Aitziber]] eta [[Etzegarate]] artean eta [[Irurtzun]]en, failaren bukaeran. Iparraldeko muga, ordea, Aralarko alderantzizko faila aurki daiteke, E-W norabidekoa, Larraitzen hegoaldetik Iribasera hedatzen dena [[Balerdi]]tik iparraldera. [[Baraibar]]ren du saltorik handiena, [[Lias]]eko arrokak eta Goi [[Albiar]]rekoak batzen dituen lekua. Faila hau [[Latasa]]raino hedatzen da eta hor norabide aldaketa du (NW-SE) eta Aralarko mendilerroaren ekialdeko muga litzateke. Bi faila hauek hedaduraz Irurtzunen elkartzen dira. Beste aldean, mendebaldean, [[Zaldibia]]tik hegoaldera [[Angiozar]]-[[Olaberria]] failarekin batzen da, Bilbo-Altsasu failaren paraleloa den beste faila garrantzitsu bat.<ref name=Horgue />
 
Mendebaldean ere garrantzi bereziko egitura bat aurki daiteke: [[Aitzarte (Ataun)|Ataungo domodomoa]]a. Bi antiklinalen interferentziaz sorturiko egitura berezia da. Bat Aralarreko antiklinala da, alderantzizko failarekiko paraleloa, eta bestea txikiagoa da, [[Zaldibia]]tik [[Lizarruzti]]ra hedatzen den antiklinala. Aralarko mendilerroaren barruan dagoen egiturarik garrantzitsuena Aralarko Antiklinala da. Bere hegoaldean [[Oderiz]]-[[Madotz]] sinklinal-antiklinal egitura dago, failekin mugatua. [[Latasa]]ren hegoaldean ere beste toles txikitxo bat dago, antiklinak itxurakoa, baina hau oso zatikatua agertzen da.<ref name=Horgue />
 
=== Karst ===
[[Fitxategi:Mendukilo kobazuloa.jpg|thumb|200px|Mendukilo kobazuloaren sarrera]]
Aralarko mendilerroa, [[kareharri]]z osaturiko gunea izaki, hainbat kobazulo, leize eta egitura karstiko ditu. [[Espeleologo]]ek 850 leku ezberdin ikertu dituzte, horietako gehienak sakonera duten leizeak. [[Ormazarreta 2ko leizea]] da momentu honetararte ikertutako sakonena, -576 metrorekin. Haitzuloetako erreka batzuek 11 kilometroko hedadura dute eta 870 metroko jauzia. Guztira 70.000 metro lineal ikertu dira kobazuloetan, baina animaliak bizi daitezkeen eremuak askoz gehiago dira, baita zentimetro bakar batzuetako zuloak ere. Horretaz gain [[dolina]], [[lenar]] eta [[lapiazalenar|lapiazak]]k oso ohikoak dira, batez ere basoek estaltzen ez dituzten arroken gainean. <ref name=geoespeleo>{{Aldizkako erref|abizena=Galan|izena=Carlos|izenburua=Espeleología física del karst de Aralar|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|urtea=2004|hilabetea=otsaila|url=http://www.aralar-natura.org/lanak/AralarGeospeleo.pdf|sartze-data=2011-4-6|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea}}</ref>
 
Aralarko mendilerroko egitura karstikoak sailtzeko Galanek 1978an proposaturiko sistema erabiltzen da.<ref>GALAN, C. 1978. El río subterráneo de Ondarre y la karstificación en la Sierra de Aralar. Munibe, S.C.Aranzadi, 30(4): 257-283.</ref> Urgondar kareharrien esparrua hiru zatitan banatzen da: iparraldean, Txindoki inguruan dagoena; Ataungo Domoko eremua; eta hegoaldeko urgondarra, Lizarrusti inguruan kokatzen dena. Zatiketa horretaz gain Jurasikoko eremua ere hiru zatitan banatzen da, sinklinal zentralarekin erdian. Hegoaldeko antiklinala [[Sakana]]n dagoena da.<ref name=geoespeleo />
261. lerroa:
Aralarko mendilerroa osatzen duten arroka gehienak jatorri karbonatoduna dute. Mineral nagusiak, beraz [[kaltzita]] eta [[aragonito]]a dira (CaCO<sub>3</sub>). Hareharri, limolita eta lutitatan [[kuartzo]]a aurki daiteke (SiO<sub>2</sub>), [[feldespato potasiko]]a (KAlSi<sub>3</sub>O<sub>8</sub>) eta [[plagioklasa]] (NaAlSi<sub>3</sub>O<sub>8</sub>-CaAl<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>). [[Zirkoi]]a eta [[Titanita]] mineral akzesorioak dira.
 
Hala ere [[hidrotermalismo]]ak beste mineral batzuk aurkitzea ahalbidetu du. [[XIX. mendea]]n egon ziren familia meategi txikiak. [[Amezketa]] inguruan meategia egon zen, [[XX. mendea]]n, [[siderita]], [[kalkopirita]], [[esfalerita|blenda]] eta [[galena]] ustiatuz. [[Goethita]] eta [[malakita]] sortu dira geroago mineral hauek airearekin nahasterakoan. [[Urkillaga]] inguruan, [[Ataun]]en, [[barita]] ustiatu zen. [[Minazuri]], [[Pagabe]] eta [[Iturbeltz]]en [[zink]]a ustiatu zen, batez ere [[galena]]rekin. [[Zaldibia]]n [[galena]] ustiatzeaz gain [[teila]]k egiteko mineralak ere ateratzen ziren menditik.<ref name=Horgue />
 
== Klima ==
Aralarko mendilerroan urtero 1.700 eta 1.800 mm. euri egiten ditu. Hilabete guztietan zehar banatzen da euria, eta landareentzat guztiak dira hezeak. Iraila eta urria artean, hala ere, ur gutxiago dago beste hilabeteetan baino.<ref name=geoespeleo />. Ur banaketa lerroan egoteaz gain, [[kantauriar klima]] eta [[klima mediterraneo|mediterranear klimaklimaren]]ren arteko banaketan dago. Mendi hauek euria eta hodeiak alde batetik bestera pasa ez daitezen lortzen dute eta horregatik hodei asko bertan geratzen dira. Tenperaturak egonkorrak dira, batez bestekoa 11&nbsp;°C da urte osoan zehar, 17&nbsp;°Cko batez besteko maximoa eta 7&nbsp;°C batez besteko minimoarekin.<ref name=Nekanet>{{Web erref|izenburua=Características del medio físico y biológico|url=http://www.nekanet.net/Naturaleza/renp/parques/aralar/caracteristicas.htm|lana=Parque Natural de Aralar|argitaletxea=nekanet.net|sartze-data=2011-4-6}}</ref>
 
== Ekosistema ==
=== Fauna ===
Aralarko mendilerroan animalia ugari aurki daitezke. [[Ornodun]]ak bakarrik, 147 espezie ezberdin dira<ref>{{Web erref|izenburua=ARALARKO MENDILERROA ETA PARKE NATURALA|url=http://www.mendikolarreak.net/public_contenido/ctrl_contenido.php?lang=eu&accion=aralar|argitaletxea=Mendiko Larreak|sartze-data=2011-4-5}}</ref>. [[KobazuloHaitzulo|Kobazuloetan]]etan ere biodibertsitate ugari deskribatu da, 220 izaki bizidun espezie guztira, horietako 102 erdizka kobazulokoak eta 52 espezie kobazuloak baino bizi ez direnak. 14 espezie Aralarren baino ez dira bizi<ref>{{Aldizkako erref|abizena=Galan|izena=C.|izenburua=Fauna cavernícola de la Sierra de Aralar|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|urtea=2004|url=http://www.aralar-natura.org/lanak/AralarBiospeleo.pdf|sartze-data=2011-4-6|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea}}</ref>. [[Artropodo]]en artean 465 espezie aurkitu dira, horietatik %78a [[intsektu]]ak. Gainera 63 [[arachnida|araknido]] espezie, 27 [[krustazeo]] espezie, 5 [[diplopoda]] eta 5 [[Chilopoda]]<ref>{{Aldizkako erref|abizena=de Castro|izena=Alberto|izenburua=LOS ARTRÓPODOS DE LA SIERRA DE ARALAR|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|urtea=2004|hilabetea=Otsaila|url=http://www.aralar-natura.org/lanak/artropodos.pdf|sartze-data=2011-4-6|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea}}</ref>.
 
=== Flora ===
Aralarko mendilerroan dauden zuhaitz nagusiak [[pago]]ak ''Fagus sylvatica'' dira. Maila txikiagoan [[haritz]]ak ''Quercus robur'' daude, batez ere iparraldean, eta hainbat lekutan [[arte]]ak ''Quercus ilex'', batez ere hegoaldean. Ibaien ertzeetan [[lizar]]rak eta [[zumar]]rak agertzen dira. Pagoen artean [[hagin (argipena)|haginak]]ak (''Taxus baccata'') eta [[gorosti]]ak (''Ilex aquifolium'') agertzen dira. Goi-mendietan batez ere belardiak daude, gizakiek sorturikoak askotan, [[ardi]], [[zaldi]] eta [[behi]]entzako janari gisa erabiltzen direnak.<ref name=geoespeleo />
 
=== Natura Parkea ===
{{sakontzeko|Aralarko natura parkea}}
[[Fitxategi:Aralar.jpg|thumb|400px|Ikuspegia [[TxindokiLarrunarri|Txindokitik]]tik]]
Aralarko mendilerroaren aldea, [[Gipuzkoa]]n kokaturik, paisaien edertasunagatik eta flora zein faunaren berezitasun eta aniztasunagatik nabarmentzen da. Naturgune hau babestea funtsezkoa da [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n alde gutxitara hedatzen diren espezie askoren kontserbaziorako. 10.917 Ha ditu eta [[1994]]ko [[apirilaren 26]]an izendatu zuten Parke Natural<ref>{{Web erref|izenburua=Parque Natural de Aralar|url=http://www.nekanet.net/Naturaleza/renp/parques/aralar/presentacion.htm|sartze-data=2011-4-6}}</ref> . [[Abeltzaintza]] oso garrantzitsua da Aralarren, eta mendikatean zehar banatzen diren monumentu megalitiko ugariek erakusten duten bezala, lurralde honetan antzinatik praktikatzen den erabilera. Gipuzkoan tradiziorik handieneko mendialdeetarikoa da, eta bertan egiten den jolas erabilera ere garrantzi handikoa da.
 
Aralarko Parke Naturalak 10.956 [[hektarea]]ko azalera biltzen du bere baitan, Gipuzkoako [[Abaltzisketa]], [[Amezketa]], [[Ataun]], [[Lazkao]], [[Tolosa]] eta [[Zaldibia]]ko udal mugarteei eta [[Enirio-AralarAralarko Mankomunitatea|Enirio-Aralar mankomunitateko]] lurraldeari dagozkienak.
 
== Administrazioa ==
=== Nafarroa Garaia ===
{{sakontzeko|Aralarko Errege Sailak}}
[[XIV. mendemendea|XIV. mendetik]]tik, 19 nafar udalerrik osatutako [[Mankomunitate]] batek ([[Arbizu]], [[Arribe]], [[Atallu]], [[Arruazu]], [[Azkarate]], [[Betelu]], [[Errazkin]], [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]], [[Gaintza]], [[Ihabar]], [[Intza]], [[Irañeta]], [[Hiriberri]], [[Lakuntza]], [[Lizarraga]], [[Lizarragabengoa]], [[Dorrao]], [[Unanu]] eta [[Uztegi]], Aralarko Errege Sailetako 2195 hektareako baso, ehiza eta larreen herri baliatzearen onurak jasotzen ditu.
 
Udalerri horiek Aralarko Elkartean elkartuta daude. Aralarko Elkarteak, hemeretzi udalerrietako ordezkariz osatutakoa, Aralarko Errege Sailen ustiapena arautzearen ardura du, [[aurrekontu]]en onarpena, ordenantzena, eta Errege Sailen barnean egin beharreko obra eta zerbitzuen kontratazioena. Aralarko Elkarteak ez du egoitza propiorik. Urtero, bere presidentzia eta egoitza aldatzen doa, elkartea bera osatzen duten hemeretzi udalerrietatik
291. lerroa:
[[Enirio-Aralarko Mankomunitatea]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] mankomunitaterik zaharrena da. [[1409]]. urtean sortu zen eta garaiko ''Villafranca'' ([[Altzaga]], [[Arama]], [[Ataun]], [[Beasain]], [[Gaintza]], [[Itsasondo]], [[Lazkao]], [[Ordizia]] eta [[Zaldibia]]) eta ''Amezketako Batasuna'' ([[Abaltzisketa]], [[Amezketa]], [[Baliarrain]], [[Ikaztegieta]], [[Legorreta]] eta [[Orendain]]) biltzen zituen bere barnean.
 
Mankomunitate honen helburua Enirio-Aralarko mendien kudeaketaz arduratzea da, [[Aralar|Aralarko mendilerroamendilerroaren]]ren lurretatik [[Gipuzkoa]]ri dagokion zatian, betiere.
 
== Ibilbideak ==
299. lerroa:
=== Mitologia ===
{{Sakontzeko|Aralar (mitologia)}}
Aralarko mendilerroa [[Euskal Herria]]ren bihotzean kokatuta egonik, betidanik [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologiaren]]ren kokaleku garrantzitsua izan da, honen ondorioz bertan gertatutako kondaira eta kontakizun multzo ugaria badago.
 
==== Aralarko Dama ====
307. lerroa:
{{aipu|Mendia zen [...] sineste zaharretako katedral eta santutegia. Ez halere edozein mendi. Zerutik gertu zegoen mendi aukeratuak, Amaren sabelera doan bide antzera, kobazulo edo lezeren bat behar zuen goiko aita indarrak lurraren ama sabela ernaltzeko. Horrela sortu zen mundu guztiko mendi santuen mitoa. Bizia ematen duen ''[[sugaar]]'' edo ''suge harra. Herensugea'' alegia, udaberrian ikusten da garra dariola kanpora ateratzen, eta udazkenean itzultzen da berriro lurpean dagoen neguko gelara. Herensugea, berez, biziaren aita da, baina, gero, bere umeen irensle bihurtzen da, ekaitz, tximista, lurrikara, uholde, lehorte eta ezbehar guztien figuran, eta gizonak hil egiten du. Bide berean egurasten da [[Mari]], lurraren emankortasunaren irudia.
 
Mendi horien inguruan egiten ziren erlijio paganoen ospakizun nagusiak, eta [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza]] indartzen joan zen eran mendietako kultua kristautzen ahalegindu zen. Aralarko elizaren oinarrian [[arkitektura erromaniko|erromaniko]] eta [[arabiar]] kutsuko aztarnak baino lehenagokoak aurkitu dira. [...]
 
Europan zehar, emankortasunaren ildoko mendi santu horiek, [[mikel (goiaingerua)|done MikelMikelen]]en izenean bataiatu zituen Elizak, hala nola Farfa [[Frantzia]]n, Gargano [[Italia]]n, edota Aralarkoa [[Nafarroa Garaia]]n. Horregatik sartu zituen liturgian Mikel goiaingeruaren bi festa: udaberrikoa maiatzaren 8an eta udazkenekoa irailaren 29an, aurrekoen festaburu zaharretan.|[[Jose Maria Satrustegi]]<ref>Jose Maria Satrustegi (2002): «Udaberriko ohituren sustraiak», ''Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra'', ISSN 0590-1871, 34. urtea, 77. zenbakia, 301-306. orrialdeak.</ref>}}
 
==== Teodosio Goñikoa ====
{{sakontzeko|Teodosio Goñikoa}}
[[Teodosio Goñikoa]]ren elezaharrak hainbat aldaera ditu, eta horregatik uste da tradizioaren mamia antzinakoa dela, nahiz eta [[aita Burgi]]k aurkeztutako era XVI.-[[XVII. mendemendea|XVII. mendekoa]]koa izan.<ref>Jose Huarte Lerga (1998): «Aralarko Mikel Aingeruari gurtzea. Mitologia erkatuaren saioa», ''Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra'', ISSN 0590-1871, 30. urtea, 71. zenbakia, 157-181. orrialdeak.</ref> Honela laburbil genezake:
 
{{esaera2|Antzinako denboretan, [[Goñerri]]ko [[Teodosio Goñikoa|Teodosio]] "Buruzagia" izeneko jauna [[musulman]]en aurka borrokatzera joan zen. Urte batzuen buruan etxera itzultzean, [[Basajaun]]ez mozorroturiko deabruak (edo ermitau batek) esan zion bere emaztea morroi batekin zebilela. Sumindurik, Teodosio sartu zen logelan eta han zeudenak erail zituen, emaztea eta ustezko amorantea zirela pentsatuz. Laster, ordea, konturatu zen dena engainu bat izan zela, eta bere gurasoak hil zituela. Damutu eta abaildurik, [[Erroma]]raino joan zen erromes, eta barkamena eskatu zion [[Aita Santuasantu|Aita Santuari]]ri. Horrek horrenbeste egin zuen, zigor hau ezarrita: gorputza kate astun batzuek estutua, [[Aralar]]ko mendatean ibiliko zen, kateok erori arte. Penitentzia betetzen ari zela, halako batean, herensuge ikaragarri batek eraso egin zion. Teodosiok San Mikelen babesa erregutu zuen. Orduan goiaingerua agertu zitzaion, eta, «Nor Jainkoa adina!» esanda, piztia akabatu zuen. Une horretantxe, Teodosioren kateak lurrera erori ziren, eta Teodosiok, bere esker ona adierazteko, aingerua adoratzeko eliza —Done Mikel in Excelsis tenplua— eraiki eta bertan gelditu zen. Horren guztiaren lekuko, erdiko kaperaren sarreran zintzilik dauden kateak (penitentzia seinale, alde batetik; eta, bestetik, [[Kristo]]k gizakiarentzat dakarren askapenaren zeinua, Hark hautsi baititu bekatuaren eta heriotzaren kateak) eta paretan dagoen zuloa, non, fededunek, burua sartuta, [[kredo]]a errezatzen baitute deabruaren eta indar txarren kontrako exorzismo gisa.}}
 
=== Monumentu megalitikoak ===
{{sakontzeko|Aralarko estazio megalitikoa}}
 
[[Fitxategi:Jentilarri trikuharria, Aralar mendilerroa.jpg|thumb|200px|right|[[Trikuharri|Jentilarri]].]]
{{Kokapen mapa+|Aralar|width=900|float=left|caption=Aralarko mendilerroko monumentu megalitikoak.|caption=
[[Fitxategi:Dolmen.svg|12px|left]] - [[Trikuharri]]ak
<br />[[Fitxategi:Menhir.svg|12px|left]] - [[Zutarri (argipena)|Zutarriak]]ak
<br />Erreferentziak<ref>[http://www.euskal-herria.org/megalito/ Euskal-Herria.Org megalitoak]</ref><ref>{{Liburu erref|abizena=Altuna|izena=Jesus|izenburua=Gipuzkoa. Karta Arkeologikoa. Megalitoak|urtea=2002|argitaletxea=MUNIBE (Antropologia-Arkeologia)|egilekideak=Luis del Barrio, Koro Mariezkurrena|editorea=Aranzadi Elkartea|lekua=Donostia}}</ref><ref>Nafarroako Karta Arkeologikoa - Hilharriak Taldea</ref>
| places=
430. lerroa:
{{sakontzeko|Done Mikel Aralarkoaren santutegia}}
[[Fitxategi:SAN MIGEL20.JPG|thumb|200px|Aralarko Mikel Donearen santutegia]]
'''Done Mikel Aralarkoaren santutegia''', '''Aralarko Done Mikel in Excelsis santutegia''' edo '''Aralarko santutegia'''<ref>''Done Mikel Aralarkoa'' izena gomendatu zion Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeak Altsasuko institutuari, lehenago ''Aralarko Mikel Donea'' izena baitzuen institutu horrek. [Ikus Jose Maria Satrustegi (1999): «Santutegiko done forma Hegoaldeko tradizioan», ''Euskera'', 44. zenbakia, 1999, 2.]</ref><ref>EIMAren Izen Zerrendan, ''Aralarko Done Mikel in Excelsis''.</ref><ref>Terminologia lantzen duten erakundeetatik kanpora, Aralarko Deun Mikel Goiaingeruaren Kofradiarena den [http://www.aralar-excelsis.info/ www.aralar-excelsis.info] webgunean ([http://www.aralarkosanmigel.info/ www.aralarkosanmigel.info] webgunean errepikatua), beste izen hauek ageri dira: ''[http://www.aralar-excelsis.info/ Aralarko San Migel Santutegia]'', ''[http://www.aralar-excelsis.info/ San Miguel Excelsis santutegia]'', ''[http://www.aralar-excelsis.info/eus/index.php Excelsisko San Migel Santutegia]'', ''[http://www.aralar-excelsis.info/eus/c08_01.php San Migel in Excelsisko Santuarioa]'' eta ''[http://www.aralar-excelsis.info/eus/c13.php San Migel Excelsis santutegia]''.</ref> [[Aralar|Aralarko mendilerroamendilerroan]]n kokatutako [[santutegi]]a da, [[Euskal Herria]]n dugun [[arkitektura erromaniko|erromanikoaren]]aren erakusgarri paregabea. Tenpluari buruz iritsi zaigun lehen aipamena [[XI. mendemendea|XI. mendekoa]]koa da, baina bi mende lehenago toki berean beste tenplu bat bazen, [[karolingiar leinua|karolingiar]] estilokoa. Erretaula du altxorrik preziatuena, [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko ''kultura intereseko ondasun'' izendatua, [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[europareuropa]]r esmaltegintzako maisulan gorenetakoa.
 
Santutegia 1.237 metroko garaieran dago, [[trikuharri]] ugariko ingurune batean. Santutegira igotzeko, [[Uharte Arakil]] da ohiko abiapuntua, udalerri horretan baitago santutegia.
438. lerroa:
Irudi:Larraitz.jpg|[[Larraitz]], Gipuzkoa aldetik Aralarren barneratzeko ohiko abiapuntua
Irudi:Lizarrusti.jpg|[[Lizarrusti]], Gipuzkoaren eta Nafarroa Garaiaren arteko mugan kokatua, Aralarren barneratzeko ohiko abiapuntua
Irudi:SAN MIGEL20.JPG|[[Done Mikel Aralarkoaren santutegia|San Mikel AralarkoaAralarkoaren]]ren santutegia.
Irudi:Mallaoas-de-aralar.JPG|[[Aralarko MalloMalloak|Aralarko Malloen]]en irudi bat
Irudi:Ganbora azken txanpa.JPG|[[Ganboa (mendia)|Ganboa]] mendia
Irudi:Balerdi Azkarate gainean.jpg|[[Balerdi]] mendia eta [[Azkarate]]
Irudi:Puttarri.JPG|[[Puttarri]] mendiaren gailurra
Irudi:Txindoki cumbre.JPG|[[Larrunarri|Txindoki]] mendiaren gailurra mendizalez lepo
Irudi:Aralarretik Aizkorri mendikatea.JPG|Aralarko zelaiak
Irudi:Malloak.jpg|[[Aralarko Malloak]], Elosta menditik ikusita
452. lerroa:
 
== Ikus, gainera ==
* [[Gipuzkoako mendien zerrenda|Gipuzkoako mendiak]]
* [[Nafarroa Garaiko mendien zerrenda|Nafarroa Garaiko mendiak]]
 
== Kanpo loturak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Aralar"(e)tik eskuratuta