«Euskal Herriko baleazaleak»: berrikuspenen arteko aldeak
Terminologia zuzendu dut. Baleak ez dira sekula ehizatu, arrantzatu baizik. Anglosaxoiek erabiltzen dute 'hunting' au adierazteko, eta horien atzetik itzultzaile kaskar askok gazteleraz eta euskaraz 'caza' eta 'ehiza' eman dute, bidegabe jakina.
t (Robota: hizkuntza arteko 1 lotura lekualdatzen; aurrerantzean Wikidata webgunean izango dira, d:Q11680130 orrian) |
(Terminologia zuzendu dut. Baleak ez dira sekula ehizatu, arrantzatu baizik. Anglosaxoiek erabiltzen dute 'hunting' au adierazteko, eta horien atzetik itzultzaile kaskar askok gazteleraz eta euskaraz 'caza' eta 'ehiza' eman dute, bidegabe jakina.) |
||
'''Euskal Herriko baleazaleak''' [[XIII. mendea|XIII.]] eta [[XVI. mende]]en artean [[balea-arrantzan]] jardun zuten [[Euskal Herri]]ko [[arrantzale]]ak izan ziren. Hasieran, [[Bizkaiko golkoa]]ren itsasertzean aritu izan ziren [[sardako balea]]ren (''euskal balea'' izenaz ere ezaguna)<ref>[http://ehu.es/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=ballena «ballena» sarrera], ''Zehazki'' hiztegia.</ref><ref>[http://www.elhuyar.org/hizkuntza-zerbitzuak/EU/Hiztegi-kontsulta?edozer=ehunekoa&nondik=gazt&txtHitza=ballena&azpisar=ballena+vasca&ssort=ballena&mota=azpisarrera&term_hizkuntza=G&lang=EU#aukera «ballena vasca» sarrera], ''Elhuyar gaztelania-euskara'' hiztegia.</ref><ref>«euskal balea» sarrera, [http://www1.euskadi.net/euskalterm/indice_e.htm Euskalterm Terminologia Bankua].</ref>
[[Fitxategi:1592 4 Nova Doetecum mr.jpg|right|250px|thumb|[[1592]]ko Ipar [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoko]] baleaguneen mapa]]
== Historia eta teknikak ==
[[Sardako balea]]ren
=== Bizkaiko golkoan ===
[[Fitxategi:Ribadesella - Senda historica del puerto05.jpg|thumb
Lehendabizikoz
Jarduera horren lehen idatzizko agiria [[670]]. urtekoa da: agiriaren arabera, [[Lapurdi]]ko [[arrantzale]]ek 40 poto [[lumera]] ([[balea]]-[[olio]]) saldu zituzten [[Frantzia]]ko iparraldean.<ref name="Kurlansky" />
[[XIII. mendea]]n, baleak harrapatzeko hainbat portu eraiki zituzten, horien artean [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariako]] eta [[Lekeitio]]ko portuak, [[1204]]an sortuak. Hala ere, [[1334]]. urterako balearen gainbehera hain zen nabaria [[Bizkaiko golkoa]]n, [[Alfontso XI.a Gaztelakoa]]k arrantzarako debekualdia ezarri zuen,<ref name="Kurlansky" /> balea stocka hazteko asmotan. Honek arrantzaleak beste [[itsaso]]etara bultzatu zituen.
[[Ipar Itsasoa]]n elikatzen aritu ostean, baleak udazkena igarotzera [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko golkora]] etortzen zirenean izaten zen baleen
Horrela, [[kabotaje]] teknika hobetu zuten; gero [[bakailao]] eta baleak harrapatzeko [[Islandia]] edo [[Ternua]]ra ailegatzeko erabiliko zuten teknika bera, hain zuzen.
Balekumeak urteko lehen bi hilabeteetan harrapatzen zituztenez,<ref name="canoura"/> batzuen ustez baleak erditzera etortzen ziren [[Bizkaiko golko]]ra. Hainbeste balea izan ziren harrapatuak, [[XVIII. mende]]rako desagertua zen ohiko [[balea-ehiza|balea-arrantza]]. Hala ere, zaila da esatea noiz utzi zioten
Hona hemen zenbait datu:
[[Fitxategi:Eubalaena glacialis range map.png|right|250px|thumb|[[Sardako balea]]ren hedapen mapa.]]
==== Erabilitako teknika ====
Bigarren teknika, itsas zabalean erabiltzen zuten (bai [[Bizkaiko golkoa]]n, bai Ipar [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoan]]). Teknika berria behar-beharrezko bihurtu zen, [[sardako balea]] [[Bizkaiko golkoa]]n pixkanaka-pixkanaka galtzen ari baitzen. Horrek bultzatu zituen itsasoan barneratzera.<ref>{{erreferentzia|izena= A. |abizena= Aguilar |izenburua= A review of old Basque whaling and its effect on the right whales (Eubalaena glacialis) of the north Atlantic |aldizkaria= Reports of the International Whaling Commission |urtea= [[1986]]}}</ref> Itsas zabalean
Harrapaketok herriei zekarzkieten etekin handiak zirela eta,<ref>{{erreferentzia|egile1-lotura= Julio Caro Baroja| izena1= Julio |abizena1= Caro Baroja |izenburua= Los vascos y el mar |argitaletxea= [[Txertoa]] |lekua= [[Donostia]] |urtea= [[1981]] |isbn= 84-300-0368-1}}</ref> baleazaleen arteko norgehiagoka areagotu zen. Mozkin handiena balearen gantzetik zetorkien. Gantza, behin olio bihurturik, argiztatze-sistemarako erabitzen zen, ke eta usainik bota barik erre zitekeelako.<ref name="azpiazu"/> Bizarra ere baliagarria zen oso, orduko gai malgu bakarrenetakoa baitzen. Haragia, aldiz, apenas jaten zen itsasertzeko herrietatik kanpora. Gehienetan, gatzunetan jarri eta [[Frantzia]] aldean saltzen zuten. [[Espainia]]n, ostera, ez zuten saltzen, [[1750]] arte ia ez baitzen [[Meseta]] aldera joateko biderik. Hezurdura eraikuntzarako materialtzat erabiltzen zuten, bai eta apaingarriak eta altzariak egiteko ere. Merkataritza hura garrantzitsua zen, oso, Euskal Herriko [[ekonomia]] bultzatzeko.<ref name="caza">{{erreferentzia|url= http://www.euskonews.com/0062zbk/gaia6203es.html |izena1= Miren Koro |abizena1= Campos |izena2= Mauro |abizena2= Peñalba |izenburua= La caza de la ballena. Su influencia en los usos y costumbres desde la Edad Media}}</ref>
* [[Getaria (Gipuzkoa)|Getarian]] harrapatutakoa, [[Napoliko museo zoologikoa]]n.
Balearen
* [[Lapurdi]]n: [[Getaria (Lapurdi)|Getaria]], [[Biriatu]], [[Hendaia]], [[Bidarte]] eta [[Biarritz]].
* [[Gipuzkoa]]n: [[Hondarribia]], [[Mutriku]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] eta [[Donostia]].
|