«Euskal Herriko baleazaleak»: berrikuspenen arteko aldeak

'''Euskal Herriko baleazaleak''' [[XIII. mendea|XIII.]] eta [[XVI. mende]]en artean [[balea-arrantzan]] jardun zuten [[Euskal Herri]]ko [[arrantzale]]ak izan ziren. Hasieran, [[Bizkaiko golkoa]]ren itsasertzean aritu izan ziren [[sardako balea]]ren (''euskal balea'' izenaz ere ezaguna)<ref>[http://ehu.es/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=ballena «ballena» sarrera], ''Zehazki'' hiztegia.</ref><ref>[http://www.elhuyar.org/hizkuntza-zerbitzuak/EU/Hiztegi-kontsulta?edozer=ehunekoa&nondik=gazt&txtHitza=ballena&azpisar=ballena+vasca&ssort=ballena&mota=azpisarrera&term_hizkuntza=G&lang=EU#aukera «ballena vasca» sarrera], ''Elhuyar gaztelania-euskara'' hiztegia.</ref><ref>«euskal balea» sarrera, [http://www1.euskadi.net/euskalterm/indice_e.htm Euskalterm Terminologia Bankua].</ref> ehizanarrantzan. Tekniken hobetzeak, ordea, gero eta urrunago joanarazi zituen arrantzaleak (hasieran [[Ipar Itsasoa|Ipar Itsasora]], pixkanaka-pixkanaka [[Islandia]]ra, eta azkenekoz [[Kanada]]ko [[Ternua eta Labrador]]reko kostaldeetara<ref>{{erreferentzia|url=http://paperekoa.berria.info/plaza/2012-07-14/040/001/balearen_itzal_luzea_euskal_kulturan.htm| egunkaria= [[Berria]]| data= 2012-07-14 |izenburua= Balearen itzal luzea euskal kulturan| izena= Maialen |abizena= Igartua}}</ref>). Arrantzaleak, baleak harrapatzen ez ezik, larru-bilketan eta [[bakailao]]-arrantzan ere ibili ziren. Jarduera horietan sortutako merkataritza-harremanen eraginez, bertokoek [[euskara]]zko [[Pidgin (hizkuntza)|pidgin]] bi sortu zituzten: [[Euskara-islandiera pidgina|euskara-islandiera]] ([[Islandia]]n) eta [[Algonkin-euskara pidgina|algonkin-euskara]] ([[Kanada]]n).

[[Sardako balea]]ren ehizakarrantzak abantaila nabarmena zuen beste [[balea|baleen]] ehizarekinarrantzaren alderatutaaldean: behin balea hil eta gero, ez zen beste espezieak bezala uretan hondoratzen.<ref>[http://www.telefonica.net/web2/gonzalezarizmendi/ «Las ballenas del Cantábrico».]</ref> Diferentzia horrek balea harrapatzeko bi teknika sorrarazi zituen.

[[Fitxategi:Ribadesella - Senda historica del puerto05.jpg|thumb|right|250px|[[Balea-ehiza|Balea-arrantza]]ri buruzko horma-irudia, [[Ribadesella]]n]]

Lehendabizikoz ehizaarrantza [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko golkoko]] kostaldeetan hasi zen.<ref>[http://www.notre-planete.info/actualites/actu_1510.php «Chasse à la baleine: le spectre de Moby Dick hante l'humanité».]</ref><ref name="bontigui">{{erreferentzia|izena= Joseba A. |abizena= Bontigui Eskisabel |izenburua= Baleekin Jolasean. Sardako balea edo euskal balea |argitaletxea= [[Eusko Jaurlaritza]] |urtea= [[2002]] |isbn= 84-457-1896-7}}</ref> Herrietako muinoetan talaiak jartzen zituzten itsasaldea zaintzeko. Behin balea ikusita, portura abisua eman eta [[arrantzale]]ek lasterka [[txalupa]]k hartzen zituzten. Orduan hasten zen balea [[arpoi]]az jotzeko lasterketa: arpoiaz balea jotzen zuen lehendabizikoak eskubideak zituen animaliaren salmentan. Horrek liskarrak sortu zituen herrien artean<ref name="azpiazu">{{erreferentzia|izena= Jose Antonio |abizena= Azpiazu |izenburua= Balleneros vascos en el Cantábrico |argitaletxea= [[Ttartalo]] |lekua= [[Donostia]] |urtea= [[2000]] |isbn= 978-84-8091-679-0 |url=http://www.euskonews.com/0113zbk/gaia11303es.html}}</ref>.

[[Ipar Itsasoa]]n elikatzen aritu ostean, baleak udazkena igarotzera [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko golkora]] etortzen zirenean izaten zen baleen ehizaarrantza garaia, hau da, [[urri]] eta [[maiatz]] artean.<ref name="bontigui"/> Orduan, baleazale-konpainiekin hitzarmenak sinatzen zituzten arrantzaleek.<ref name="zirikiain">{{erreferentzia|izena= Mariano |abizena= Zirikiain |izenburua=Los vascos en la pesca de la ballena |bilduma= Ilargi Amandrea |argitaletxea= [[Txertoa]] |lkeua= [[Donostia]] |urtea= [[2005]] |isbn= 978-84-7148-373-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= Luciano |abizena=Castañón |izenburua= Notas sobre la pesca de la ballena en relación con Asturias |aldizkaria= Boletín de Estudios Asturianos |alea=51 |urtea= [[1964]]}}</ref> [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] lehen hiru hamakardetan, [[A Laracha]]ko San María do Socorro de Caión monasterioari [[hamarren]]a ordaintzen zioten harrapatutako balea bakoitzagatik. Datu horiek erakusten dutenagatik, inguru hartan etengabea zen baleen presentzia, eta ez zen, beste latitudeetan bezala, baleen igarobide soila.<ref name="canoura">{{erreferentzia|izena= Andrés |abizena= Canoura |izenburua= A pesca da balea en Galicia non sécalos XVI e XVII |argitaletxea= [[Galiziako Xunta]] |lekua= [[Santiago Compostelakoa]] |urtea=[[2002]]}}</ref> [[Sardako balea]]k [[urria]]n eta [[azaroa]]n [[Bizkaiko golkoa]]ren barnealdera zihoazen, [[abendua]]n eta [[urtarril]]ean itsas zabalera, eta [[apiril]]ean eta [[maiatz]]ean [[Galizia]]ko kostaldeetara mugitzen ziren. Hasieran, Euskal Herriko baleazaleak beren portuetan balea agertu arte zain egoten ziren, baina apurka-apurka gero eta balea gutxiago izanik, baleei segika hasi ziren [[Bizkaiko golko]]ko kostalde osoan.

Balekumeak urteko lehen bi hilabeteetan harrapatzen zituztenez,<ref name="canoura"/> batzuen ustez baleak erditzera etortzen ziren [[Bizkaiko golko]]ra. Hainbeste balea izan ziren harrapatuak, [[XVIII. mende]]rako desagertua zen ohiko [[balea-ehiza|balea-arrantza]]. Hala ere, zaila da esatea noiz utzi zioten ehizaarrantza egiteari [[Bizkaiko golkoa]]n, ordurako [[Ternua]]n jarduera puri-purian baitzen. Oraindik [[XIX. mendea]]n, [[Euskal Herriko kostaldea]]n baleak arpoitzen zituzten noizbehinka.

Bigarren teknika, itsas zabalean erabiltzen zuten (bai [[Bizkaiko golkoa]]n, bai Ipar [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoan]]). Teknika berria behar-beharrezko bihurtu zen, [[sardako balea]] [[Bizkaiko golkoa]]n pixkanaka-pixkanaka galtzen ari baitzen. Horrek bultzatu zituen itsasoan barneratzera.<ref>{{erreferentzia|izena= A. |abizena= Aguilar |izenburua= A review of old Basque whaling and its effect on the right whales (Eubalaena glacialis) of the north Atlantic |aldizkaria= Reports of the International Whaling Commission |urtea= [[1986]]}}</ref> Itsas zabalean ehizaarrantza egiteko, beharrezkoa zen kofradiek, udalek edo enpresaburuek espedizioak ordaindu eta antolatzea.<ref name="azpiazu"/>

Balearen ehizaarrantza gogoratzeko, [[Euskal Herriko kostalde]]ko herri askok balea irudikatu zuen bere armarrian, eta armarrian dute oraindik. Hona hemen herri horien zerrenda:<ref name="caza"/>