|
'''Tsunami'''a [[olatu]] erraldoi bat edo olatu erraldoien talde bat da, itsasoko[[itsaso]]ko ur kopuru handia bertikalki eta laster desplazatzen denean sortua. Fenomeno natural hau lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]], [[luizi]], [[sumendi]] erupzio zein [[meteorito]] handien talka batek sortua izan daiteke. Itsaspeko eztanda atomikoek ere sortu omen ditzakete. Horregatik, nahiz eta olatu erraldoi itxura izan, ez dira egiazko olatuak, hauek haizeak eragindakoak baitira.
[[Fitxategi:The_Great_Wave_off_Kanagawa.jpg|thumb|right|360px| ''Kanagawako uhin handian'' (Kanagawa-oki nami-ura 神奈川沖 浪裏) XIX mendeko ukiyo-e edo zur-irarlan ezaguna, [[Katsushika Hokusai]] artista [[japonia]]rrakr artistak egina. Bertan tsunamia haizeak sortu eta xaxatutako olatu erraldoi bezalaerraldoitzat irudikatzen da, ez benetan den lur mugimendu handi batek sortutako itsas mailaren goratzea bezalagoratzetzat.]]
HitzaIzena japonierazkoa[[japoniera]]tik dator, eta bi hitz batuz sortua da: «portu» (''tsu'', 津) etagehi «uhin» edo «olatu» (''nami'', 波 edo 浪). Grafiari dagokionez euskarak hitza maileguan hartu du, ohiko forma hartuz: tsunami bat, tsunamia, tsunamiak; japonierazko ahoskerari dagokionez, hasierako soinua euskarazko ''tz''-tik hurbilago dago. [[Japonia]]ko arrantzaleek sortu zuten hitza, noizean behin portura itzultzean kaiko inguruak urak suntsituta aurkitzean, nahiz eta haiek olatu bakar bat ere ez nabaritu itsasoan zeudenean. Tsunamiek uhin garaiera (anplitude) txikia dute itsaso barruan eta uhin luzera handia (maiz ehunka kilometro luze),; horregatik, nabarigaitzak suertatzen dira itsasoan, pasatzen den konkortxo samur batsamurtzat bezalaageri agertuzbaitira.
Fenomeno hau sarrien pairatzen duen eskualdea [[Ozeano Bare]]ko kostak dira, bertan kokaturik baitago ''[[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna|Suzko Eraztuna]]'' edo aktibitate sismiko handien duen bi plaka tektonikoen talka lerroa, batez ere [[Asia]]ko ekialdea.
Itsaspeko plaka ozeanikoa bortizki igotzen edo jaisten bada, [[plaka tektoniko]]en talka dela eta, gainean duen ur masa desplazatzen du. Grabitatearen eraginez, ur masa handi honek oreka bilatzen du eta alboetara hedatzen da, putzuan botatako harri koxkorrak bezala. Lurrikara eragile hauek batez ere sortzen dira plaka ozeaniko bat plaka kontinental baten azpian irristatzen denean, subdukzio izeneko prozesuan. Ur desplazamendua hurbildik hurbilera lekualdatzen da eta uhin luzera handiko (askotan ehunka kilometro luze) eta periodo handiko (hamarka minutu) mugimendua sortzen.
Itsaspeko luiziakluiziek pentsa baino ur kopuru handiagoa desplazatudesplaza dezakete, tsunamia sortzeraino. Sumendi erupzioek eta meteorito talkek sortutakoak bezala, energia kontzentrazio erraldoia izatea iritsiirits daitezke, baina lurrikarek sortutakoak baino lasterrago sakabanatzen dira, urrutiko kostetara iritsi gabe. Hala ere, iturburutik gertu talka-uhin erraldoiak (solitoiak) altxa ditzakete, hala nola Lituya Badiako ([[Alaska]]) [[megatsunami]]a bezala, zeinek 50–150 metro inguruko olatua sortu baitzuen, inguruko 524 metroko mendietara iritsi zelarik.
== Izandako tsunamiak ==
=== 1650 K.a. - [[Santorini|Santorini edo Thera]] ([[Grezia]]) ===
1650 eta 1600 K.a. tartean (oraindik eztabaidagai), Greziako Santorini sumendi-uharteak eztanda egin zuen, uhartearen bi herenak ur azpian jaurtiz. 100-150 metroko tsunamia sortu zuen eta [[Kreta]]ko kosta suntsitu (70 kmra), kultura [[Zibilizazio minoiko|minoikoa]] ia ezabatuz. Gertaera hau jotzen da [[Platon]]en iturburu bezalaek [[Atlantis]]en mitoa idazteko ''Kritias'' bere liburuanlibururako erabilitako iturburutzat.
=== 1755 - [[Lisboa]] ([[Portugal]]) ===
|
