20:30, 13 urtarrila 2015ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.231 edits No edit summary ← Aurreko ezberdintasuna		23:57, 13 urtarrila 2015ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.231 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
15. lerroa: \|hiriak = [[Managua]], [[Tegucigalpa]], [[Guatemala Hiria]], [[Panama Hiria]], [[San Salvador]] }} '''Erdialdeko Amerika'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=191&lang=eu&nonkodea=8.2&view=exonimia Euskaltzaindiaren onomastika datutegia]</ref> [[Amerika]]ren erdialdeko kontinente zatia da. Mugakide ditu iparraldean [[Mexiko]], ekialdean [[Karibea]], mendebaldean [[Ozeano Barea]] eta hegoaldean [[Kolonbia]]. Zazpi herrialdek osatzen dute: [[Belize]], [[Costa Rica]], [[Guatemala]], [[Honduras]], [[Nikaragua]], [[Panama]] eta [[El Salvador]]. Denetara 523.780 km²ko eremua du eta 2012an 42.688.190 biztanle zituen<ref name="index"></ref>. ==Orografia eta klima== Ekialdean, [[Karibe itsasoa]]ren eta, [[Ozeano Barea]]ren artean hedatzen da Erdialdeko Amerika, 523.780 km²ko eremua hartzen duen lur zerrenda luzexka batean. Lur behere hezeak hedatzen dira ekialdeko eta mendebaldeko itsasertzeetan eta 3.700 metroraino iristen diren mendiak eta sumendiak dira erdialdean. <center> '''Erdialdeko Amerikako gailurrak''' {\| class="wikitable sortable" \|- ! Herrialdea ! Izena ! Garaiera (m) ! Mendigunea \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Belize}} \|[[Doyle's Delight]] \|1.124 \|[[Maia mendiak]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Costa Rica}} \|[[Cerro Chirripó]] \|3.820 \|[[Talamancako mendilerroa]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|El Salvador}} \|[[Cerro El Pital]] \|2.730 \|[[Sierra Madre de Chiapas]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Guatemala}} \|[[Tajumulco sumendia]] \|4.220 \|[[Sierra Madre de Chiapas]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Honduras}} \|[[Cerro Las Minas]] \|2.780 \|[[Celaque mendilerroa]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Nikaragua}} \|[[Mogotón]] \|2.107 \|[[Isabelia mendilerroa]] \|- \|style="text-align:left;"\|{{bandera\|Panama}} \|[[Barú sumendia]] \|3.474 \|[[Talamancako mendilerroa]] \|- \|} </center> [[Nikaragua]] eta [[Honduras]]ko [[Coco ibaia]] da Erdialdeko Amerikako ibai luzeena (680 km). Ibai garrantzitsuak dira [[Ulua]] (Honduras), [[Belize (ibaia)\|Belize]] eta [[Hondo]] ([[Belize]]) eta [[San Juan (ibaia)\|San Juan]] (Nikaragua, [[Costa Rica]]). Aintzira zabalak dira Nikaraguako hegoaldean ([[Nikaragua aintzira\|Cocibolca]] eta [[Managuako aintzira\|Xolotlán]]) eta [[Panama]] erdialdean (aintzira alde horretaz baliatu ziren Karibeko itsasoa Ozeano Barearekin lotzen duen ubidea eraikitzeko). Oro har, [[klima]] bero hezea da, tropikokoa. Maiatzetik azarora luzatzen da euri sasoia. Goi lurraldeetako tenperaturak ez dira hain beroak eta urte osoa hartzen du euri sasoiak. [[Lurrikara]]k eta [[sumendi]]en leherketak ugariak izaten dira ([[Managua]], [[1931]] eta [[1972]]an; Nikaraguako mendebaldeko kostaldea, [[1992]]an; hiru aldiz suntsitu dute lurrikarek [[Guatemala]]ko [[Antigua]]). Landaretza joria eta oparoa da. Arbola hosto-zabalak dira gehienak, haritzaren antzekoak. Ipar Ameriketako pinuak dira goi lurretan, eta arbola tropikalak. Intsektu eta [[txori]] motak ugariak dira: barnealdeko lurralde hezeetan, ~~jaguarrak~~[[jaguar]]rak, marraskari txikiak, belatzak, sai beltzak eta ehize hegaztiak bizi dira; ~~tapirak~~[[tapir]]ak, ~~iguanak~~[[iguana]]k eta ~~armadiloak~~[[armadilo]]ak kostaldeko ordokietan, eta, dortokak, krokodiloak eta aligatorrak aintziretan eta paduretan. ~~== Erdialdeko Amerikako herrialdeak ==~~ * [[Fitxategi:Flag of Belize.svg\|20px]] [[Belize]] * [[Fitxategi:Flag of Costa Rica.svg\|20px]] [[Costa Rica]] * [[Fitxategi:Flag of Guatemala.svg\|20px]] [[Guatemala]] * [[Fitxategi:Flag of Honduras.svg\|20px]] [[Honduras]] * [[Fitxategi:Flag of Nicaragua.svg\|20px]] [[Nikaragua]] * [[Fitxategi:Flag of Panama.svg\|20px]] [[Panama]] * [[Fitxategi:Flag of El Salvador.svg\|20px]] [[El Salvador]] ~~== Hiri nagusiak ==~~ ~~# [[Panama Hiria]]~~ ~~# [[San Salvador]]~~ ~~# [[San Jose]]~~ ~~# [[Managua]]~~ ~~# [[Tegucigalpa]]~~ ~~# [[Guatemala Hiria]]~~ ~~# [[San Pedro Sula]]~~ ~~==Biztanleria==~~ Kolonizatzaile espainiarren aurreko indiarrak ([[maiak]], [[nahuatl]]ak) dira nagusi Erdiko Ameriketan, baina gehienak espainiarrekin nahasi dira. 30 milioi biztanle inguru bizi da bertan. Erdiko Ameriketako herriek independentzia lortu zutenean, [[1820]]. urte inguruan, geratu egin zen [[Europa]]ko etorkinen sarrera, [[Guatemala]]n eta [[Honduras]]en izan ezik. Honduras, [[Nikaragua]] eta [[El Salvador]]ko biztanleen bi heren mestizoak dira. [[Costa Rica]]ko biztanleen gehiengoa espainiarra da arrazaz. Kostaldean hartu dute bizitoki [[Afrika]]ko etorkinak, eta Honduras eta Nikaraguako zenbait eskualdetan indiarren eta beltzen arteko nahastetik sorturiko herri mestizoak bizi dira. Erdiko Ameriketako biztanle kopurua munduko altuenetako bat da. Haurren hilkortasuna handia da eta bizi itxaropena apala. [[Kristau]] katolikoa da Erdiko Ameriketako erlijio nagusia. ~~==Hizkuntza==~~ [[Espainiera]] da Erdiko Ameriketako estatu guztietako hizkuntza ofizial bakarra, [[Belize]]n izan ezik (ingelesa da hizkuntza ofiziala). Hizkuntza indiarrak mintzatzen dira, bestalde, herri guztietan: hizkuntza maiak, [[Guatemala]]n eta [[Belize]]n; miskitoa, sumua, paia, lenka, rama, etab. [[Honduras]] eta [[Nikaragua]]n; hizkuntza chibchak, Panaman; hizkuntza aztekak, El Salvadorren eta mendebaleko kostaldean. ~~==Ekonomia==~~ Aberastasunen banaketa desegokia eta ekonomiaren garapen apala dira Erdialdeko Amerikako ekonomia arazo handienak. Langile gehienak nekazaritzan ari dira eta, oro har, Estatu Batuetako kapitalisten eta bertako aberatsen mende daude ekonomia baliabide guztiak. == Historia == [[K. a. 500]]. urte aldera, herri maia hedatu zen Guatemala, El Salvador eta Hondurasko lurraldeetan eta goia jo zuen K. o. [[250]]-[[900]] urteetan maien zibilizazio handiak. [[XVI. mendea]]ren hasieran egokitu ziren espainiarrak ~~Erdiko~~Erdialdeko ~~Ameriketan~~Amerikan eta bertan 300 urtez izan ziren nagusi. [[1821]]. urtean lortu zuten independentzia bertako kolonoek eta [[1823]]an sortu zen [[~~Erdiko~~Erdialdeko ~~Ameriketako~~Amerikako Herrialdeen Batasuna]] ([[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Honduras]], [[Nikaragua]] eta [[Costa Rica]]). Britainiarren esku zegoen Hondurasek ([[Belize]]) kolonia gisa jarraitu zuen eta [[Panama]]k [[Kolonbia]]ri loturik iraun zuen. [[1838]]. urtean banatu ziren Costa Rica, Honduras eta Nikaragua. [[Ingalaterra]]ko kolonia inperioa eta, batez ere, [[Estatu Batuak]] lurralde haietara begira jarri ziren eta konpainia kapitalista handi batzuen esku hasi zen geratzen Erdialdeko Amerika. [[1903]]an, Panama ~~[[Kolonbia]]tik~~Kolonbiatik bereizi eta estatu bihurtu zen, Estatu Batuen babespean. [[1914]]. urtean ireki zen [[Panamako ubidea]] eta orain ere jaun eta jabe dirau [[Estatu Batuak]] bertan. [[1911]]. urtean, Estatu Batuetako soldaduak sartu ziren ~~[[Honduras]]en~~Hondurasen bertako iraultza iraungitzeko. Beste hainbeste gertatu zen ~~[[Nikaragua]]n~~Nikaraguan 1911 eta [[1927]]. urteetan eta [[Somoza]] familia]] ezarri zuten nagusi [[1933]]an, bertan zituzten negozio guztiak zaintzearren. 46 urtez egon ziren Somozatarrak agintean Nikaraguan. [[1921]]. urtean, Estatu Batuetako osteak sartu ziren [[Costa ~~Rica]]n~~Rican, ~~[[Panama]]ko~~Panamako estatuarekin zituen gatazkak aitzakiatzat harturik. [[1948]]. urtean, Estatu Batuei eta Hego ~~Ameriketako~~Amerikako estatuei lotu zitzaizkien ~~Erdiko~~Erdialdeko ~~Ameriketako~~Amerikako estatuak Ameriketako Estatuen Erakundean. ~~[[Gerra]]k~~Gerrak, estatu kolpeak, zapalkuntza eta pobrezia izan dira Erdiko Ameriketako herrien historiaren ezaugarri. [[1979]]. urtean, ''[[~~Frente~~Nazio ~~Sandinista~~Askapenerako deFronte ~~Liberación Nacional~~Sandinista]]'' taldeak [[Anastasio Somoza Debayle]] eraitsi eta gobernu sozialista bideratzen saiatu zen Nikaraguan. Iraultzaren kontrako soldaduek, Estatu Batuen laguntzarekin, gerra zabaldu zuten Nikaraguako bazter guztietara. [[~~Nikaragua~~Violeta Chamorro]]ko ~~bazter~~eskuindarrak ~~guztietara~~irabazi zituen hauteskundeak [[1990]]eko otsailean. El Salvadorren, gerrillak Estatu Batuek eutsiriko armadari neurria hartu eta gobernuarekin negoziatzea lortu zuen [[1991]]. urtean. Guatemalako gobernuaren eta gerrillaren arteko negoziazioak hasi ziren 1991ko apirilean. [[Violeta Chamorro]] eskuindarrak irabazi zituen hauteskundeak [[1990]]ko otsailean. El Salvadorren, gerrillak Estatu Batuek eutsiriko armadari neurria hartu eta gobernuarekin negoziatzea lortu zuen [[1991]]. urtean. [[Guatemala]]ko gobernuaren eta gerrillaren arteko negoziazioak hasi ziren 1991ko apirilean. [[1989]]ko abenduan, Estatu Batuetako osteak Panamara bertaratu, herriaz jabetu eta bertan egon ziren [[Manuel Antonio Noriega]] lehendakaria preso hartu zuten arte. Beren gogoko lehendakaria ezarri zuten ondoren. 76 ⟶ 92 lerroa: * [[1998]]ko [[azaroaren 4]]an [[Mitch urakana]]k 20.000 hildako utzi zituen. * [[1991]]n SICA (''Sistema para la Integración Centroamericana'') erakundea eratu zuten. == Demografia == Kolonizatzaile espainiarren aurreko indiarrak ([[maiak]], [[nahuatl]]ak) dira nagusi Erdialdeko Amerikan, baina gehienak espainiarrekin nahasi dira. 42,5 milioi biztanle inguru bizi da bertan. Erdialdeko Amerikako herriek independentzia lortu zutenean, [[1820]]. urte inguruan, geratu egin zen Europako etorkinen sarrera, [[Guatemala]]n eta [[Honduras]]en izan ezik. Honduras, [[Nikaragua]] eta [[El Salvador]]ko biztanleen bi heren mestizoak dira. [[Costa Rica]]ko biztanleen gehiengoa espainiarra da arrazaz. Kostaldean hartu dute bizitoki [[Afrika]]ko etorkinak, eta Honduras eta Nikaraguako zenbait eskualdetan indiarren eta beltzen arteko nahastetik sorturiko herri mestizoak bizi dira. Erdiko Ameriketako biztanle kopurua munduko altuenetako bat da. Haurren hilkortasuna handia da eta bizi itxaropena apala. [[Kristau]] katolikoa da Erdialdeko Amerikako erlijio nagusia. {\|class="wikitable sortable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" \|+ Erdialdeko Amerikako herrialdeak \|- ! Herrialdea ! Eremua<br/>(km²)<ref name=cia>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ The world factbook] Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. Cia.gov</ref> ! Biztanleria<br />(2012ko zenb<ref name="index"></ref>) ! Biztanle dentsitatea<br/>(km²ko) ! Hiriburua ! Hizkuntza ofiziala ! [[Giza garapenaren indize]]a \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Belize}} \|style="text-align:right;"\|22.966 \|style="text-align:right;"\|327.719 \|style="text-align:center;"\|14,3 \|style="text-align:left;"\|[[Belmopan]] \|style="text-align:center;"\|Ingelesa \|0.732 <span style="color:#00CC00">'''Handia'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Costa Rica}} \|style="text-align:right;"\|51.100 \|style="text-align:right;"\|4.636.348 \|style="text-align:center;"\|90,7 \|style="text-align:left;"\|[[San José (Costa Rica)\|San José]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.763 <span style="color:#00CC00">'''Handia'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|El Salvador}} \|style="text-align:right;"\|21.040 \|style="text-align:right;"\|6.090.646 \|style="text-align:center;"\|289,5 \|style="text-align:left;"\|[[San Salvador]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.662 <span style="color:#FFCC00">'''Ertaina'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Guatemala}} \|style="text-align:right;"\|108.890 \|style="text-align:right;"\|14.099.032 \|style="text-align:center;"\|129,5 \|style="text-align:left;"\|[[Guatemala Hiria]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.628 <span style="color:#FFCC00">'''Ertaina'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Honduras}} \|style="text-align:right;"\|112.090 \|style="text-align:right;"\|8.296.693 \|style="text-align:center;"\|74,0 \|style="text-align:left;"\|[[Tegucigalpa]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.617 <span style="color:#FFCC00">'''Ertaina'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Nikaragua}} \|style="text-align:right;"\|130.373 \|style="text-align:right;"\|5.727.707 \|style="text-align:center;"\|43,9 \|style="text-align:left;"\|[[Managua]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.614 <span style="color:#FFCC00">'''Ertaina'''</span> \|- \|style="text-align:left;"\|{{Bandera\|Panama}} \|style="text-align:right;"\|78.200 \|style="text-align:right;"\|3.510.045 \|style="text-align:center;"\|44,9 \|style="text-align:left;"\|[[Panama Hiria]] \|style="text-align:center;"\|Gaztelania \|0.765 <span style="color:#00CC00">'''Handia'''</span> \|- style="background:#F2F2F2; font-weight:bold; " ! Total \|style="text-align:right;"\|523.780 \|style="text-align:right;"\|42.688.190 \|style="text-align:center;"\|81,5 \|style="text-align:center;"\|- \|style="text-align:center;"\|- \|style="text-align:center;"\|- \|} {\|class="wikitable sortable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" \|+ Erdialdeko Amerikako hiri nagusiak ! '''Hiria''' ! '''Herrialdea''' ! '''Biztanleria''' ! '''Errolda urtea''' ! '''Herrialdeko biztanleriaren ehunekoa''' \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(1) [[Guatemala Hiria]] \|{{Bandera\|Guatemala}} \|style="text-align:right;"\|3.700.000 \|style="text-align:center;"\|2010 \|style="text-align:center;"\|%26 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(2) [[San Salvador]] \|{{Bandera\|El Salvador}} \|style="text-align:right;"\|2.415.217 \|style="text-align:center;"\|2009 \|style="text-align:center;"\|%39 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(3) [[Managua]] \|{{Bandera\|Nikaragua}} \|style="text-align:right;"\|1.918.000 \|style="text-align:center;"\|2012 \|style="text-align:center;"\|%34 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(4) [[Tegucigalpa]] \|{{Bandera\|Honduras}} \|style="text-align:right;"\|1.819.000 \|style="text-align:center;"\|2010 \|style="text-align:center;"\|%24 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(5) [[San Pedro Sula]] \|{{Bandera\|Honduras}} \|style="text-align:right;"\|1.600.000 \|style="text-align:center;"\|2010 \|style="text-align:center;"\|%21+4 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(6) [[Panama Hiria]] \|{{Bandera\|Panama}} \|style="text-align:right;"\|1.400.000 \|style="text-align:center;"\|2010 \|style="text-align:center;"\|%37 \|- style="vertical-align: top; text-align: left;" \|(7) [[San José (Costa Rica)\|San Jose]] \|{{Bandera\|Costa Rica}} \|style="text-align:right;"\|1.275.000 \|style="text-align:center;"\|2013 \|style="text-align:center;"\|%30 \|} {{Clear left}} == Hizkuntza == [[Espainiera]] da Erdiko Ameriketako estatu guztietako hizkuntza ofizial bakarra, [[Belize]]n izan ezik (ingelesa da hizkuntza ofiziala). Hizkuntza indiarrak mintzatzen dira, bestalde, herri guztietan: [[maia hizkuntzak]], [[Guatemala]]n eta [[Belize]]n; [[miskitoera]], sumua, paia, lenka, rama, etab. [[Honduras]] eta [[Nikaragua]]n; hizkuntza chibchak, Panaman; hizkuntza aztekak, El Salvadorren eta mendebaldeko kostaldean. == Ekonomia == Aberastasunen banaketa desegokia eta ekonomiaren garapen apala dira Erdialdeko Amerikako ekonomia arazo handienak. Langile gehienak nekazaritzan aritzen dira eta, oro har, Estatu Batuetako kapitalisten eta bertako aberatsen mende daude ekonomia baliabide guztiak. == Erdialdeko Amerikako Integrazio Sistema ==

Erdialdeko Amerika: berrikuspenen arteko aldeak