Tibalt I.a Nafarroakoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Oliber (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
1. lerroa:
{{Agintari infotaula
'''Tibalt I.a ''Trobalaria'''''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] errege (1234-1253) eta [[Xanpainako kondeen zerrenda|Xanpainako]] kondea izan zen (1201-1253).
| izena = Tibalt I.a Nafarroakoa
| irudia = Theobald_IV._of_Champagne.gif
| armarria = Royal Coat of Arms of Navarre (1234 1259-1284).svg
| hasiera = [[1234]]
| bukaera = [[1253]]
| kargua = [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako errege]]
| norekin =
| aurrekoa = [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a Azkarra]]
| ondorengoa = [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Tibalt II.a]]
| kargua2 = [[Xanpainako kondeen zerrenda|Xanpaina eta Brieko kondea]]
| hasiera2 = [[1201]]
| bukaera2 = [[1253]]
| aurrekoa2 = [[Tibalt III.a Xanpainakoa|Tibalt III.a]]
| ondorengoa2 = [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Tibalt V.a]]
| jaiodata = {{data|1201|epentesia=e|5|30}}
| jaiolekua = [[Troyes]], [[Champagne (eskualde historikoa)|Champagne]]
| hildata = {{data|1253|7|8}} {{adina|1201|5|30|1253|7|8}}
| hillekua = [[Iruñea]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]]
| ezkontidea = [[Gertrudis Dagsburgekoa]]<br>[[Ines Beaujeukoa]]<br>[[Margarita Borboikoa]]
| semeak =
| egoitza =
| erlijioa = [[Kristautasuna|Kristaua]]
}}
'''Tibalt I.a ''Trobalaria'''''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[Troyes]], {{data|1201|epentesia=e|5|30}} - [[Iruñea]], {{data|1253|7|8}}) [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako errege]] errege (1234-1253) eta [[Xanpainako kondeen zerrenda|Xanpainako]] kondea]] izan zen (1201-1253).
 
== Bizitza ==
1201ko maiatzaren 30ean sortujaio zen Xanpainako Troyes hirian. Aita, Xanpainako [[Xanpainiako Tibalt III.a|Tibalt III.a]], egun batzuk lehenago hil zen eta orduan jaio eta berehala Xanpainako konde tituluaz jabetu izan zen. Hori zela eta, batzutan ''hilondokoa'' ezizena izan zuen. Amak, Nafarroako [[Nafarroako Antso VII.a|Antso VII.a ''Azkarra'']] erregearen arreba zen [[Blanka Nafarroakoa (1177-1229)|Blankak]], ardura hartu zuen seme jaioberriaren ontasunakondasunak kudeatzeko. Gainera, [[Henrike II.a Xanpainakoa]] bere osabak zorra asko utzi zituen, gehienak aita hil zitzaionean ordaintzeke zeudenak.
 
1216tik 1222ra gerla piztu zen Xanpainako jabetzari buruz. Lurralde Saindutik itzulitako Tibalt IV.aren Filipa lehengusinak (Henrike II.aren alaba) eta [[Erard Brienne-Rameruptekoa]] bere senarrak konderriaren jabetza aldarrikatzen zuten eta gerlagerra pizten. Gerra [[Xanpainako Ondorengotza Gerra]] izan zuen izena eta ez zen amaitu 1222an Tibalt adin nagusi bilakatu arte. Orduan dirutza gastatu zuen bere eskubideak ziurtatzeko.
Orduan, onartu zuten Tibalten boterea. 1234an Zipreko erregina eta Filiparen ahizpa nagusia zen [[Alizia Xanpainakoa]]k ere bere eskubideak aldarrikatu eta, berriro, Tibaltek diruaren bitartez mantendu zuen bere agintea.
Gorabehera batzuen ondotik amore eman zuten eta onartu zuten Tibalten boterea.
 
1221an, alegia, 20 urte beteta, ama Blankak utzi zuen kudeaketa lana eta Tibaltek hasi zuen bere agintaldi pertsonala. Tibaltek gatazka bat izan zuen [[Frantziako Luis VIII.a|Luis VIII.a]] erregearekin (1223–26) [[judu]]ekiko erregeak zuen politika zela eta. 1223ko azaroaren 8an, erregeak ''Etablissement sur les Juifs'' ezarri zuen zorren interesak kitatuz (nahiz eta, era berean, kapitala hiru urteko epean itzuli behar ziela ezarri). Zorrak jaunen eskuetan geratzen ziren, komisio baten truke, noski. Hogeita sei baroik Luis VIII.arekin bat egin zuten baina Tibaltek, jada juduekin akordio bat zuena, ez zuen onartu. Xanpainako hiriburua zen Troyesen [[Rashi]]ren egoitza izan zen mende bat aurrerago eta orduan judu komunitate inportantea zuen.
1221an, alegia, 20 urte beteta, ama Blankak utzi zuen kudeaketa lana eta Tibaltek hasi zuen bere agintaldi pertsonala.
 
1224an parte hartu zuen Frantziako [[Frantziako Luis VIII.a|Luis VIII.aren]] gerlan Ingalaterrako [[Ingalaterrako Henrike III.a|Henrike III.aren]] lurraldeen aurka eta zehazki [[ArroxelaArroxelako setioa]]kon. [[Gurutzada Albitarra|Gurutzada Albitarrean]], berriz, berriro ez zen giroa errege eta kondearen artean. 1226ko [[Avignon]]go setioan 40 eguneko gutxieneko zerbitzua bete eta etxera itzuli zen. Eskerrak erregea laster hil zen [[disenteria]]z ze batzuk saldukeritzat hartu zuten Tibalten jarrera. Gainera, Tibaltek erregea pozoitu zuen zurrumurrua zabaldu zuten.
 
1226anEdonola ere, Luis VIII.a hil zenzenen, [[Frantziako Luis IX.a|Luis IX.a]] semea oso gazte zelarik. Zurrumurruak zirela eta, ez zen koroatzera joan eta amak ordezkatu zuen zeremonian. Gaztelako [[Blanka Gaztelakoa|Blankak]], Luis VIII.aren alargunak hasi zuen orduan agintaldia semearen izenean. Nobleak Blankaren aurka jarri zirelarik gerla piztuz, Tibalt[[Hugo X.a Lusignango]] La Marcheko kondeak eta [[Petri I.a Bretainiakoa|Petri Mauclerc]], Bretainiako dukeak matxinada prestatu zuten eta Tibaltek hasieran alde egin arren,<ref>{{erreferentzia|egilea= William of Puylaurens |izenburua= The Chronicle of William of Puylaurens: The Albigensian Crusade and its Aftermath|argitaletxea= Boydell Press|urtea= 2003|liburukia= 81 |alea=168}}</ref> erregeordeari leiala egon zitzaion eta zurrumurrua zabaldu zen amodiozko harremana zutela... Zurrumurrua zabaldu zuen lehenengo kronikaria [[Roger Wendoverrekoa]] ingelesa izan zen. Wendoverrekoak Avignongo pozoitzea zabaldu zuen maitemindurik zegoela esanez. [[Mateo Pariskoa]]k frantziar nobleek errege berriari duelu bat egitera bultzatu ziotela esan zuen, erreginak berak gelditu zuena. Zurrumurruek ez zuten oinarri handirik baina Tibalteko Gortean zuen botera asko zabaldu zenez arerioek ez zuten begi onez ikusi.
 
Egia izan ala ez, beste baroiek 1229-1230. urteetan Xanpaina inbaditu zuten. Ironiko bazen ere, aliantzak Ondorengotzaren Gerraren aldrebesekoak izan ziren: [[Henrike II.a Barrekoa]]k ekialdetik eraso eta Tibaltek Lorrenarekin bat egin zuen Bar kontraerosatzeko. Simon Joinvillekoa, Ondorengotza Gerran bere aurkaria izandakoa, Tibaltekin bat egin zuen Bar erasotzeko. Barekoak [[Borgoinako dukerria]]ren laguntza eskatu eta [[Hugo IV.a Borgoinakoa]] k hegoaldetik eraso zuen Xanpainia. Erasoak Blanka mugiarazi zuen eta gatazka bertan bera uzteko agindua eman zuen. Tibalteko erasotzaileak egozteko gai izan zen baina gatazkak eskualdeko ekonomia hondoraturik geratu zen. Gainera, aitaren eta osabaren Gurutzadetako zergak oraindik ordaintzeke zeuden eta Tibalt salduarazi behar izan zituen Parisko mendebaldetik zituen eremuak: [[Blois]], [[Sancerre]] eta [[Châteaudun]].
1229an [[Blanka Nafarroakoa (1177-1229)|bere ama]] hil zen eta 1230an bere izeba [[Berengaria Nafarroakoa|Berengaria]]. Ordutik gelditu zen osaba [[Nafarroako Antso VII.a|Antso VII.aren]] lehen senidea. Garai hartan osabak eta ilobak ia harremanetan jarri ziren.
 
1229an [[Blanka Nafarroakoa (1177-1229)|bere ama]] Argensollesko komentuan zegoela hil zen eta 1230an bere izeba [[Berengaria Nafarroakoa|Berengaria]]. Ordutik gelditu zen osaba [[Nafarroako Antso VII.a|Antso VII.aren]] lehen senidea. Garai hartan osabak eta ilobak ia harremanetan jarri ziren.
1234ko apirilaren 7an [[Nafarroako Antso VII.a|Antso VII.a]], Nafarroako erregea, hil zen Tuteran. Berria jakinik, Tibalt berehala Xanpainatik Nafarroara joan zen eta 1234ko maiatzen 2an, Iruñeko katedralean Nafarroako errege tituluaz jabetu zen, osabaren ondorengotza hartuz.
 
1234ko apirilaren 7an [[Nafarroako Antso VII.a|Antso VII.a ''Azkarra'']], Nafarroako erregea, hil zen Tuteran[[Tutera]]n. Berria jakinik, Tibalt berehala Xanpainatik Nafarroara joan zen eta 1234ko maiatzen 2an, [[Iruñeko katedrala|Iruñeko katedralean]] Nafarroako errege tituluaz jabetu zen, foruen zina egin eta osabaren ondorengotza hartuz.
1234ko urriaren 13an, Burgin, ituna izenpetu zuen Aragoiko erregea zen [[Jakue II.a Aragoikoa|Jakue II.arekin]]. Gauza bera egin zen ondoko urriaren 31an, Logroñon, Gaztelako erregea zen [[Gaztelako Fernando III.a|Fernando III.arekin]].
Laster, ohartuta Nafarroako arauak arrotz zituela, agindu zuen Nafarroako Foruen biltzea idatzirik.
Hemendik aurrera, Tibalt erregeak banatuko zuen bere denbora Xanpaina eta Nafarroa artean.
 
1234ko urriaren 13an, Burgin[[Burgi]]n, ituna izenpetu zuen Aragoiko erregea zen [[Jakue II.a Aragoikoa|Jakue II.arekin]]. Gauza bera egin zen ondoko urriaren 31an, Logroñon, Gaztelako erregea zen [[Gaztelako Fernando III.a|Fernando III.arekin]]. Laster, ohartuta Nafarroako arauak arrotz zituela, agindu zuen [[Nafarroako Foru Orokorra|Nafarroako Foruen]] biltzea idatzirik. Hemendik aurrera, Tibalt erregeak banatuko zuen bere denbora Xanpaina eta Nafarroa artean.
1238tik aurrera Tibaltek antolatu zuen Lurralde Saindua askatzeko gurutzada. Nafarroako, Xanpainako eta Frantziako nobleek osatutako 1500 zaldunen gudarostea Palestinan iritsi zen 1239ko irailaren 1ean Akkara. Baina musulmanen aurkako lehen gudua, Gazan, urriaren 13an, porrot handia jasan zuten. Hau eta gero Gurutzatuek pixkanaka galdu zuten hasierako indarra eta Tibaltek erabaki zuen etxeratzea 1240ko irailean.
 
Gaztelaren babesa izatekoa, Blanka alabak ezkon-hitza eman zion [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso ondorengoari]]. Itunaren bitartez, Fernando III.ak Gipuzkoa eskaini zion Tibalt bizi zen bitartean baina ez nafar erregeek aldarrikaturiko Araba. Gipuzkoa kontrolpean bazuen, itsasorako bidea zabalik izango litzateke baina ituna ez zuten inoiz bete eta hurrengo urtean alabak [[Joan I.a Bretainiakoa]] ezkondu zuen.
Bizitzako azken urteak pasa zituen Nafarroa eta Xanpaina artean, bere lurraldeak ongi kudeatuz, pertsonalki edo laguntzaileen bitartez.
 
1238tik aurrera Tibaltek antolatu zuen [[Lurralde Saindua]] askatzeko gurutzada.<ref>{{erreferentzia|egilea= Setton, Kenneth M. (ed.) |izenburua= A History of the Crusades |liburukia= II — The Later Crusades |orrialdea= 1189 – 1311 |argitaletxea= University of Wisconsin Press |lekua= Milwaukee, |urtea= 1969}}</ref> Nafarroako, Xanpainako eta Frantziako nobleek osatutako 1500 zaldunen gudarostea Palestinan iritsi zen 1239ko irailaren 1ean [[Akre (Israel)|Akrera]]. [[Axkelon]]era mugitu eta bertan gaztelu bat eraikitzeko agindua eman zuen. Bi gudu txikiak izan zituen. Lehenengoa garaipena lortu zuen, baina musulmanen aurkako lehen guduan, [[Gaza]]n, urriaren 13an, porrot handia jasan zuten.<ref>{{erreferentzia|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_%281913%29/Thibaut_de_Champagne|izenburua= Thibaut de Champagne|egilea= Catholic Encyclopedia|lekua= New York|argitaletxea= Robert Appleton Company |urtea= 1913}}</ref> [[Damasko]] eta [[Egipto]]ko [[Aiubtar leinua|aiubtarrekin]] negoziatu zuen. Siriarrekin akordioa lortu zuen egiptoarren aurka. Akordioaren ondorioz, [[Jerusalemgo Erresuma]]k [[Jerusalem]] bera, [[Betleem]], [[Nazaret]], [[Galilea]] gehiena eta hainbat [[tenplario]]en gaztelu, tartean [[Beaufort gaztelua (Libano)|Belfort]] eta [[Saphet]], irabazi zituen.<ref>Tyerman. ''God's War''. p. 767.</ref> Egiptoarrekin tregoa bat ere negoziatu zuen.<ref>Richard. ''The Crusades''. p. 325.</ref> Orduko iturri batzuen arabera, [[Jordan ibaia]] eta Mediterraneo arteko lur guztiak gurutzatuen eskuetan geratu ziren.
1253ko uztailaren 18an hil zen Iruñean, 52 urte zituelarik. Katedralean hilobiratu zuten.
 
[[Lehenengo Gurutzada]]ren ondoren arrakastatsuena zen Gurutzada honen arrakastaren zein zati zen Tibaltena zaila da esatea. 1240ko irailean [[Palestina]]tik itzuli zen, [[Rikardo Cornwallekoa]] baino lehen, hasierako indarra pixkanaka gurutzatuen arteko eztabaiden truke galdu zelako. Bertatik Damaskoko ''[[rosa gallica]]'' arrosa, [[gurutze santu]]aren zati bat eta, agian, [[Chardonnay]] motako mahatsa ekarri zituen.
 
Bizitzako azken urteak pasa zituen Nafarroa eta Xanpaina artean, bere lurraldeak ongi kudeatuz, pertsonalki edo laguntzaileen bitartez. Iruñeko gotzaina zen [[Petri Ximenez Gatzolatzekoa]]k 1244an [[Agoitz]]en zeuden onibar batzuk aitzakiatzat hartu eta erregea Elizaren askatasuna urratzen zuela salatu zuen.<ref name=Gre>{{Erreferentzia|izena= Gregorio |abizena= Fernández Pérez |url=http://books.google.es/books?id=Gu_wtTrp1ygC&pg=PA296 |izenburua= Historia de la iglesia y obispos de Pamplona |liburukia= II |orrialdea= 10-31 |urtea=1820}}</ref> Harrezkero ez zen giro haien artean eta erregea eskumikatzekotan izan zen 1250ean. Gotzainak horretarako kontzilioa deitu zuen baina [[Inozentzio IV.a]] aita santuak erregearen alde egin zuen eta erregeen pribilegio gogoratu zuen, Aulki Santuak bakarrik eskumikatu ditzake erregeak.
 
1253ko uztailaren 18an hil zen Iruñean, 52 urte zituelarik. [[Iruñeko katedrala|Katedralean]] hilobiratu zuten.
 
Oso olerki eta musikazalea zen, eta berak ere koplak egiten zituen. Zaletasun honek eman zion goitizena.
96 ⟶ 124 lerroa:
[[Kategoria:Xanpainako kondeak]]
[[Kategoria:Xanpaina leinua]]
{{bizialdia|1201eko|1253ko|Tibalt 101}}