Turkia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
+update |
|||
15. lerroa:
| gobernu_mota = [[Errepublika]]
| tituluak = Presidentea<br />Lehen Ministroa
| izenak = [[
| subiranotasun_mota = Sorrera
| subiranotasunaren_gertaerak = - Parlamentuaren eratzea<br />- Garaipen eguna<br />- Errepublikaren<br /> aldarrikapena
50. lerroa:
== Geografia ==
Turkiaren eremuaren gehiengoa (% 96) [[Asia]]n dago, [[Anatolia]]n, [[Ankara]] hiriburua dagoen tokian. Baina estatuaren zati bat (% 4) [[Europa]]n dago, [[Trazia]]n. Hiri garrantzitsuena, [[Istanbul]], Trazian eta Anatolian kokatzen da, [[Bosforo]]k banatua. Munduko hiri bakarra da bi [[kontinente]]tan banatua dagoena.
61 ⟶ 59 lerroa:
=== Orografia eta hidrografia ===
[[Fitxategi:Istambul_and_Bosporus_big.jpg|thumb|
Turkiako lurraldeko parterik handiena Anatolian (Asia Txikian) dago (755.668 km<sup>2</sup>), eta Europako [[Trazia]]n parterik txikiena (23.764 km<sup>2</sup>). Anatoliaren eta Traziaren artean, [[Marmara]]ko barne itsasoa dago, Bosforo eta Dardanelo itsasarteen bidez Itsaso Beltzarekin eta Egeo itsasoarekin lotura duena. Lurralde menditsua da Turkia, mendi garaiez, eta horien artean, malda malkorrez inguratutako sakanez eta goi-ordokiez osatua. Anatoliako erdialdea goi-ordoki lehor bat da, 3.000 m baino gehiagoko mendiez inguratua: [[Pontoko mendiak]] iparraldean ([[Kaçkar Dağı]] mendia, 3.932 m), eta [[Taurus mendiak]] hegoaldean ([[Cilo]] mendia, 4.116 m). Goi-ordokiak batez besteko garaiera 1.000 m-koa du. Gaur egun, alderdi horretako parterik handiena itsasora irteerarik ez duen arroa bat da, ur gaziko aintzirak eta higadurak jandako eremu handiak dituena ([[Kapadozia]]). Halaber, inguru horretan, sumendi gazteak dira, besteak beste: [[Erciyes]], 3.917 m-koa, Anatoliako erdialdeko mendi garaiena. Anatoliako ekialdea Armeniako mendi garaiez eta sumendi gazteez osatua da. Horien artean, [[Ararat mendia]] (5.185 m) da nabarmenena, Turkiako mendi garaiena dena. Mendiak labaz estalitako ordoki garaietan daude; horietako batean ur gaziko Van aintzira dago. Anatoliako mendebalak sakan zabalek berezitako mendikate luzeak dira. Trazia arroa handi bat da, iparraldean [[Istranca]] mendiak, hegoaldean [[Ganos]] mendiak eta, ekialdean, Bosforo aldean, 100 m garai inguruko ordokiak dituena; erdialdea, lehorra, muino ugariko ordokia da. Istanbul inguruko ordokiak ibar sakonek irekita daude. Horietako bat, Bosforo ibarra, azken glaziarrak urtu eta itsas maila igo zenean, urez bete zen; gaur egun, Marmara itsasoa eta Itsaso Beltzaren arteko pasabide da. [[Dardanelo]] itsasartea ere gisa berean sortua da.
72 ⟶ 70 lerroa:
=== Demografia ===
{| class="wikitable; style="clear: {{{align|right}}}; float: {{{align|right}}}"
|-
! Urte !! Biztanleria
|-
| 1927 || 13554000
|-
| 1930 || 14440000
|-
| 1940 || 17728000
|-
| 1950 || 20807000
|-
| 1960 || 27506000
|-
| 1970 || 35321000
|-
| 1980 || 44439000
|-
| 1990 || 55120000
|-
| 2000 || 64252000
|-
| 2010 || 73003000
|-
| 2012 || 75627000
|-
|'''Erreferentzia''': Turkstat<ref name=pop27-11>{{cite web|title=Mid-year population estimations, 1927–1985; Mid-year population estimations and projections, 1986–2011|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=242|publisher=Turkish Statistical Institute|accessdate=24 May 2013}}</ref>
|}
Anatoliako penintsula herri askoren bizitoki izan da. Mediterraneo aldeko ezaugarriak zituen biztanleria Mongoliako ezaugarriak zituenarekin nahastu zen [[XI. mende]]an, Asiako erdialdetik turkiarrak eta mongoliarrak sartu baitziren lurraldean. Gaur egungo biztanleak nahasketa horien ondorengoak dira, baina, hala ere, Mediterraneo aldeko ezaugarriak nagusi dira biztanleengan, itsasoaldekoengan batez ere. Turkiarrez gainera, ur banalerrotik ekialdera, hego-ekialdeko eremu zabala hartzen duten kurduak (% 10,6), Siriarekin muga egiten duen aldeko arabiarrak (% 1,6) eta hiri nagusietan bizi diren armeniarrak, greziarrak eta juduak ere badira. Biztanle gehienen ama hizkuntza turkiera da, baina, batez ere, [[kurduer]]a eta [[arabiera]], eta baita grekoa, armeniera eta hebreera ere erabiltzen dira. Erlijioz Turkiako ia biztanle guztiak islamaren jarraitzaileak dira, musulman [[sunni]]ak gehienbat. Turkiako biztanleriak oso ugaltze bizkorra izan du XX. mendean zehar, jaiotza tasa oso handia izan baita, eta heriotza tasa, berriz, gero eta txikiagoa da: 1960an, jaiotza tasa % 43koa zen eta heriotza tasa, berriz, % 16koa; 1990ean berriz jaiotza tasa % 30koa eta heriotza tasa % 8,4koa izan ziren. Azken hamarraldietan, jende asko hirietara joan da bizitzera: 1950ean biztanleen % 25 bizi zen hirietan, eta 1995ean, aldiz, % 70era iritsi zen hiritarren kopurua. Exodo horrek hiri nagusien inguruan [[txabola auzo]] ugari sortzea ekarri du, Istanbulen (6,6 milioi biztanle 1990ean) eta Ankaran (2,6 milioi) batez ere. Biztanle dentsitatea apala da oso (80 bizt./km<sup>2</sup>), baina batez besteko horrek ezkutatu egiten ditu eskualde batetik bestera dauden aldeak: alde batetik, Istanbul ingurua, Egeo eta Mediterraneo Itsasoen kostaldea, hego-ekialdeko Anatolia, eta beste aldetik, erdialdeko eta ekialdeko Anatolia eta Itsaso Beltzeko kostaldea. Dena dela, hego-ekialdeko Anatolia kasu berezia da: alde batetik, hazkunde natural bereziki handia du, eta beste aldetik, 1984. urteaz geroztik turkiar gudarostearen eta separatista kurduen artean izan diren borrokek biztanle asko lekuz aldatzea ekarri dute (1995ean milioi bat lagunek utzi zuten beren bizitokia); soroak hustu egin dira eta hiriak iheslariz bete. Gerra egoera horrek eskualde hartako garapen ekonomikoa jartzen du kolokan.
163 ⟶ 190 lerroa:
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:
[[Fitxategi:Kızılay Square in Ankara, Turkey.JPG|thumb|200px|Kızılay, Ankara]]
1996an, biztanle aktiboen % 46 lehenengo sektorean ziharduen lanean, % 22 bigarren sektorean (industria) eta % 32 hirugarren sektorean (zerbitzuak eta turismoa). Alde handiak daude, hala ere, eskualde batetik bestera banaketa horri dagokionez. [[Langabezi]]a oso handia da (% 8 1995ean), baldintza txarreko lanpostuak ugariak dira, eta turkiar asko eta asko [[mendebaldeko Europa]]ra eta inguruko herrialdeetara joan dira lan bila. Hala ere, Turkiako ekonomiak hazkunde bizkorra izan du: 1996an BPG 182,5 mila milioi [[dolar]]rera iritsi zen, eta urteko hazkunde tasa % 6,4koa izan zen. Baina zabaltze hori Turkiaren mendebaldeari dagokio batez ere, izan ere, ekialdeko [[Anatolia]]k ekonomia egoera latza bizi baitu.
216 ⟶ 243 lerroa:
Hizkuntzaren erreformarekin batean (ortografia fonetikoa bideratzea eta arabieraren eta persieraren irakaskuntza galaraztea) idazkera egunoroko hizkuntzara etorri zen. Errealismoak gorteko poesiaren tokia hartu zuen, eta idazleek herri xumearen bizimodua islatu zuten: [[Nazim Hikmet]] (1902-1963), [[Yachar Kemal]] (1920) eta [[Mahmut Makal]] (1930) dira aipagarrienak. Zinemagintzan, aipagarria da [[Yilmaz Güney]] (1937-1984) zinema antzezle eta zuzendaria, berak egindako filmetan (''Yol,'' 1982; ''Harresia,'' 1983; etab.) Turkiako politika, gizarte eta sexu zapalkuntza salatu zituena.
{{Gizateriaren ondarea Turkian}}
240 ⟶ 266 lerroa:
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* {{CIA|tu}}
* [http://www.turkish.cc Turkiako Internet Gida]
| |||