Bearno: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-\{\{[Cc]ommons[ck]at\|(.*)\}\} +{{commonskat}})
tNo edit summary
24. lerroa:
[[Fitxategi:Pays Basque-Béarn.gif|thumb|250px|[[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Atlantikoen]] osaera:<br />[[Ipar Euskal Herria]] eta Bearno]]
 
'''Bearno''' edo '''Biarno'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0149.pdf Euskaltzaindiaren 149. araua, ''Euskal Herri inguruko exonimoak''.] Kontuan izatekoa da arau horretan bertan lehentasuna ematen zaiola ''Bearno'' formari: aipatzen den lehenengo forma izateaz gain (hori alfabetoaren hurrenkeran ere halaxe litzateke, dena dela), eskualde izenaz beste, arau horretako gainerako toponimoetan ''Bearno'' da aukera bakarra (''Castetnau-Camblong'' = Gazteluberri Bearno; ''Sauvaterre-de-Béarn'' = Salbaterra Bearno). Eta [http://www.euskaltzaindia.net/eoda Euskal Onomastikaren Datutegian] ere, ''Bearno'' formari ematen dio lehentasuna Euskaltzaindiak. Herritar izentzat ere, ''bearnotar'' arautu du Euskaltzaindiak, ''biarnotar'' aukera onartu gabe. Beraz, toponimoetarako terminologia lanik zorrotzena eskatzen duten lanetan —hala nola entziklopedietan— behintzat, ''Bearno'' ala ''Biarno'' jarri erabaki behar bada, badirudi lehenaren alde egin beharko litzatekeela.</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0154.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2008-05-30|izenburua= 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak}}</ref> ([[bearnera]]z ''Bearn'' {{IPA|[beˈar]}} edo ''Biarn'' {{IPA|['bjar]}}; [[frantses]]ez: ''Béarn'') [[GaskoniaGaskoinia|Gaskoiniako]]ko eskualde historikoa da ([[Okzitania]]). Gaur egun [[Akitania]] eskualdea eta [[Pirinio Atlantikoak]] departamendua ([[Frantzia]]) osatzen du [[Ipar Euskal Herria]]rekin batera. 350.000 biztanle inguru ditu. Hiriburua [[Paue]] da eta hiri nagusiak [[Oloroe]], [[Orthez|Ortheze]], [[LescarLeskarre]], [[Mourenx]], [[MorlaasMorlaàs]], [[NavarrenxNabarrengose]] eta [[Noguères]]. Ekonomia jarduera nagusia nekazaritza da. Industria Paue eta Lacq-Mourenx aldeetara bildu da nagusiki. [[Lacq|Lacqeko]]-eko gas hobiak (1951n aurkituak) oso garrantzitsuak dira (200.000 milioi m<sup>3</sup>). Turismoak ere badu garrantzia Pirinioetan. Administrazioaren aldetik, [[Zuberoa]] BiarnoriBearnori (Oloron Sainte[[Oloroe-MarieDonamaria]]) lotua egon da (eta hala dirau maila askotan) [[Frantziako Iraultza|Frantziako Iraultzaz]] geroztik. Zuberoa [[Baiona|Baionako]] Merkatari Ganberari lotua gelditu zen 1991n, Lapurdi eta Nafarroa Beherearekin.
 
== Geografia ==
=== Mugak ===
Mendebaldean [[Ipar Euskal Herria]] ([[Zuberoa]] eta [[Nafarroa Beherea]]), iparraldean [[Landak]] eta [[ArmagnacArmañac]] ([[Gers]] departamendua), ekialdean [[BigorreBigorra]] ([[Pirinio Garaiak]]) eta hegoaldean [[Aragoi]] ditu.
 
=== Fisionomia ===
Erdialdean altuera apaleko mendi eta muinoak daude. Iparraldeko lurrak lauak dira, eta Pirinioetatik jaisten diren erreka eta ibai ugarik zeharkatzen dituzte (Pau[[Paueko uhaitza]] eta Oloron[[Oloroeko uhaitza]], [[Aturri|Aturriren]] ibaiadarrak).
 
Eskualdean ipar-ekialdetik sartzen, ipar-hegoalderantz doazen muinoak daude: [[Montanérès]], [[Vic-Bilh]] eta [[Soubestre]] muinoak. Bertan [[Aturri]]ren zenbait ibaiadarrek dute iturri: [[Gabas (ibaia)|Gabas]], [[Luy de France]] eedoedo [[Luy de Béarn]]; [[Paueko ibaiauhaitza|Paueko uhaitzaren]]ren harana ([[Ortheze]], [[Artix (Pirinio Atlantikoak)|Artix]], [[Paue]], [[Nay (Pirinio Atlantikoak)|Nay]]) biztanle gehien duen eskualdea da, baina [[Oloroeko ibaiauhaitza|Oloroeko uhaitzaren]]ren haranak ([[Oloroe-Donamaria]], [[Nabarrengose]], [[Salbaterra Bearno]]) ere biztanle asko ere badituditu. Hegoaldean [[Pirinioak]] ditu, tartean Bearno Garaiaren hiru haran nagusiak: [[Ossau|Ossauko harana]] ([[Pourtalet]], {{formatnum:1794}} m. eta [[Midi d'Ossau]] ({{formatnum:2884}} m); [[Aspe (Bearno)|Aspe]] ([[Somport]], {{formatnum:1650}} m) eta [[Baretos]].
 
Bertako mendirik altuenak [[Auñamendi]] ({{formatnum:2504}} m) eta [[Pic Palas]] ({{formatnum:2974}} m) dira, azkena [[Akitania]] osoko garaiena izanik.
39. lerroa:
<gallery>
Fitxategi:pic_d-anie_oct2008.JPG|[[Auñamendi]]
Fitxategi:Gave de Pau.JPG|[[Paueko ibaiauhaitza]]
Fitxategi:pic Palas descente Ossau from fipi.jpg|[[Pic Palas]]
</gallery>
47. lerroa:
 
 
Erromatarren garaian ''Beneharnum ''(Paue eta Lacq arteko lurraldea) zen BiarnoBearno, eta erromatar probintzietako baten barnean egon zen (Akitanian). [[Bisigodo]] eta [[frankoFrankoak|frankoen]]en erasoak jasan zituen lurraldeak. Nahiz eta [[843]]an [[Verdungo Hitzarmena]]k [[Frantzia]]ko erresuman kokatu, orduko bere egoera eztabaidatsua da. BiarnokoBearnoko Bizkonderria IX. mendearen erdialdean osatu zen (Centulo I.a Lupo, 841). Bere lehendabiziko legebiltzarra, ''Cour Major'' izenekoa, [[1080]]. urtean sortu zuten, hau da [[Ingalaterra]]koa baino 185 urte aurrerago. Bearnok [[Akitaniako dukerria]] osatu zuen, [[Leonor Akitaniakoa]]ren bitartez [[Ingalaterrako Erresuma]] mende baten zehar (1242-1347) osatu zuena. [[1290]]ean Bearno [[FoixFoixko konderria|Foixko konderriaren]]ren eskuetan geratu zuten; [[1347]]an ingelesak [[Akitania]]tik joan zirenean, [[Gaston III.a FebusFoix-Biarnokoa|Gaston III.a Foix-Bearnokoa]] erregeari Foix konde moduan gorazarre egin bazion ere, ez zuen [[Bearnoko bizkonderria]]gatik egin bere burujabetasuna aldarrikatuz. Orduan [[Paue]] bizkonderriko hiriburu bilakatu zen. Laster jaraunspenen ondorioz [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeek]] lortu zuten eskualdea. Hauek [[Hego Euskal Herri]]ko lurraldeaklurraldea [[Nafarroako konkista|galdu zutenean]] Bearno mantendu zuten.
 
BiarnokoBearnoko Bizkondeek gero eta lurralde gehiago eskuratu zituzten: [[Bigorra]], bolada batez (XI. m.); Oloron[[Oloroe]], [[Gabardan]] (XII. m.); [[Brulhois]], [[Zaragoza]] eta [[Uncastillo]], bolada batez (XII. m.); [[Marsan]], [[Foix]], [[RossillóRosselló]] eta [[Andorra]] (XIII. m.); [[Albi]], [[Lautrec (Tarn)|Lautrec]] eta Nebouzan[[Nébouzan]] (XIV. m.) eta [[Zuberoa]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Albreteko dukerria|Albret]] XV. mendean. Nafarroako errege ere bihurtu ziren mende horretan. Lescar[[Leskarre]], Morlaas[[Morlaàs]] (841), Orthez[[Ortheze]] (1194) eta [[Paue]] (1464) izan ziren BiarnokoBearnoko antzinako hiriburuak. Gaskonia[[Gaskoinia]] eta [[Guiena|Guienako]] dukeen mende egon ondoren, Ingalaterrako koroarekiko loturak hautsi zituen BiarnokBearnok XIII. mendean. [[Zuberoa]], [[Amikuze]] eta [[Oztibarre]] bereganatzeko alferreko saioak egin eta gero, BiarnoBearno Foix[[Foixko konderria|Foixko konderriaren]] mende geratu zen ezkontza baten bidez. Foix eta BiarnokoBearnoko kondeen garaian indartsua izan zen BiarnoBearno, [[Gaston III.a FebusFoix-Biarnokoa|Gaston III.a Foix-Bearnokoa]] deituaren agintaldian nagusiki (1343-1391). Foixko konde eta BiarnokoBearnoko bizkonde zen [[Gaston IV.a]] Nafarroako errege bihurtu zen Eleonor Nafarroako erreginarekin ezkondu ondoren (1436). Nafarroako koroa Pauen egokuegokitu ondoren 1483an, Foixko kondesa, BiarnokoBearnoko bizkondesa eta Nafarroako erregina Katalina, [[Joan Albretekoa]]rekin ezkondu zen eta harrezkero, Albreteko etxeak Foix, BiarnoBearno eta Nafarroa bere mendean izan zituen. [[Gaztela]]k 1512an [[Nafarroa Garaia]] konkistatu arren, Albretekoek iraun zuten Nafarroako errege. 1527an, Nafarroako erregea zen [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike Albretekoa]] [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.aren]] arreba [[Margarita Frantziakoa|Margaritarekin]] ezkondu zen eta era horretan bi koroen arteko harremanak estutu ziren. 1548an Nafarroako erregina [[Joana Albretekoa]] Antoine Bourbonekin ezkondu zen eta ezkontza hartatik jaio zen Henrike ''BiarnotarraBearnotarra'' Nafarroako Erregea, Henrike IV.a izenaz Frantziako errege izan zena (1589-1610). [[Henrike III.a Nafarroakoa]] [[Frantzia]]ko errege bilakatu zenean, ez zizkion bere herrialdeak koroari lotu. [[1620]]an berriz, bere heriotzatik hamar urte pasa zirenean, oinordekoak Frantziako koropeankoroapean batu zituen bai [[Bearnoko bizkonderria]] bai [[Nafarroa Beherea]]. BiarnorenBearnoren nortasun politiko berezia indarrik gabe utzi zuten [[Frantziako Iraultza]] baino lehen (1789ko abuztuak 4), [[Ipar Euskal Herria]] eta BiarnoBearno departamendu bakar batean sartzea erabaki baitzuten. [[XVIII. mendea]]ren bukaeran, [[Frantziako Iraultza]]k [[frantses|frantsesa]] [[hizkuntza ofizial]] bakarra bilakatzeaz gain, bertako Parlamentua eta [[Bearnoko foruak|foruak]] indargabetu zituen. Bearnok [[Ipar Euskal Herria]]rekin batera Behe Pirinioak departamendua osatu zuen, gero [[Pirinio Atlantikoak]] izango zena.
 
== Hizkuntzak ==
 
Euskara edo euskararen familiako hizkuntza bat (akitaniera) bide zen bertako hizkera, BiarnoBearno historia idatzian sartu zenean (K.a. I. mendea). Honetarako frogarik ez bada ere, euskarak argi ditzakeen toponimo asko daude BiarnoBearno osoan. Erromanizazioaren ondorioz, ordea, familia erromanikoaren barnekotzat hartzen den dialekto berezi bat sortu zen, bertan eta aldameneko herri batzuetan: [[gaskoieragaskoia]]. [[BiarnesaBearnera]], BiarnokoBearnoko mintzaira, gaskoiaren dialekto bat da. Euskara ez bezala, azkar sartu zen biarnesabearnera literaturan eta hizkuntza idatzian. Nafarroako Gortean biarnesbearnera-gaskoiez mintzatzen ziren eta Nafarroa nahiz BiarnokoBearnoko Foruak hizkuntza honetan idatzi ziren (Paue Nafarroako erregeen egoitza izan zen, XV. mendetik aurrera). [[Frantziako Iraultza]] arte [[hizkuntza ofizial]]a izan zen. Gaur egun, ordea, hezkuntza eta kultura bide guztietatik kanpora geratu da, eta nekazariguneetanlandan baizik ez da erabiltzen. Zuberoako muga herrietan, euskara-biarnesbearnera elebidun asko izan da aspaldidanik eta BiarnoBearno barneko bi herrietanherritan hitz egiten da euskaraz ([[Eskiula]] eta [[Jeruntze]]).
Hizkuntzei dagokienez, [[frantses]]a da bertan nagusia eta ofiziala, baina [[okzitaniera]]ren hiztunak ere badaude. Halaber, herri euskaldun batzuk ere badira, [[Eskiula]] kasu.
 
[[1970eko hamarkada]]tik aurrera bertakoekbertakoak okzitaniera berpizteaberpizten saiatu dira, batez ere ''[[calandreta]]'' edo eskola elebidunak sortuz.
 
== Biztanleria ==
66. lerroa:
* [[Nay (Pirinio Atlantikoak)|Nay]]
* [[Morlaàs]]
* [[Lestelle -Bétharram]]
* [[Montaner]]
* [[Morlanne]]