Wikipedia

Zabalgune: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
No edit summary
2. lerroa:
[[Fitxategi:Barcelona plano.jpg|thumb|250px|[[Bartzelona]]ko zabalgunea edo ''l'[[eixample]]'', [[Ildefons Cerdà]] [[ingeniari]]ak [[1859]]ean diseinatua, XIX. mendeko hiri-zaharberritze eta zabalgunearen oinarri teorikoak ezarri zituena.]]
 
'''Zabalgunea''' [[hirigintza]]ko hazkunde-forma bat da, [[hiri]]an bizitegi-esparru berria eraikitzea helburu duena. [[Hego Euskal Herria]]n eta [[Espainia]]n [[XIX. mendea]]n gertatu zen, [[industrializazio]]aren eta [[demografia-eztanda]]ren eraginez. [[Hiri]]aren handipenhanditze mota bat zen, planifikatua, sare ortogonal bati jarraituz egina, eta etxe-uharte itxiaren hirigintza-motan oinarritua. Horrenbestez, zabalguneak ohiko [[kale]]an oinarrituriko hiri mota bat sortu zuen. Garaiko burgesiaren bizitoki kutunena bihurtu zen, higiene, argitasun eta modernotasunaren ezaugarriak zituelako, alde zaharrek ez bezala. Hori dela eta, ''zabalgune burgesa'' ere esaten zaio.
 
[[XX. mendea]]n ere egin izan ziren, jatorrizko zabalgunearen ezaugarriak berraztertuta. Gaur egun ere, ez da erabat baztertu hirigintza hazkunde-forma horren erabilgarritasuna, diseinu- eta kudeatze-malgutasun handia baitu.
 
Zentzu orokorrago batean, eta hirigintzako jakintza-arlotik at, edozein hiri-handipenarihanditzeri ere zabalgunea deitzen zaio.
 
== Aurrekaria ==
12. lerroa:
[[Fitxategi:Edinburgh from the Illustrated London News 1868.jpg|thumb|250px|right|[[1868]]ko [[Edinburgh]]eko irudia. Lehen planoan, Craigek diseinatutako ''First New Town'' delako zabalgunea.]]
 
[[XVIII. mendea]]ren bukaeran hirigintza pragmatikoaren aurrekaritzat jo daitekeen proiektu garrantzitsua gauzatu zen [[Edinburgh]]en, ''[[Edinburgheko Hiri Berria|(First) New Town]]'' edo lehen zabalgunearen proiektuarekin. 22 urte baino ez zituen [[James Craig]] arkitekto [[eskozia]]r gazteak irabazi zuen hura garatzeko konkurtsoa. Diseinuak oreka egokia lortu zuen sinpletasun eta konplexutasunaren artean, berehala eragin handiko hiri-proiektu bilakatu zela. Craigek 175 x 140 metroko etxe-irlezuharteez osatutako sare ortogonal bakun bat proposatu zuen, espazio publikoa ardatz hartuta, plaza bana ezarriz antolakuntzaren mutur bakoitzean. Tamaina txikiagatik ezin da zabalgune huts gisa kontutan hartu, baina aurrerapausuaurrerapauso garrantzitsua ekarri zuen.
 
== XIX. mendeko zabalgunea ==
18. lerroa:
[[Fitxategi:Plano Miranda ensanche 1903.jpg|thumb|225px|left|[[Miranda Ebro]]ko zaharberritze eta zabalgune-planoa, [[Federico Keller]]rek [[1903]]an landua. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] hiribildua [[Ebro]] ibaiaren bazter batean utzi zen (irudiaren ezker aldean), zabalgunearen zatirik handiena kontrako bazterrean diseinatu eta garatu zelarik (irudiaren eskuin aldean).]]
 
[[Industria Iraultza]]k hiri handien hazkunde demografiko itzela sortarazi zuen [[XIX. mende]] erdialdera. Hiri askotako harresiek egoera jasanezina sortarazi zuten [[hiribildu]]etan, hazkundea ekiditen zutelako, eta barneko [[Biztanle dentsitate|dentsitatea]] hainbat aldiz biderkarazizbiderkarazten. Harresiez barneko Bartzelona zaharrean, adibidez, hektareako 900 biztanle hektareako zeudela kalkulatzen da.<ref>{{en}} [http://www.planum.net/4bie/main/m-4bie-barcelona.htm ''The Cerdà extension of Barcelona: urban structure, identity and civic values'' artikulua]</ref>. Hori dela eta, berauekharresiak eraisteko erabakia hartu zen kasu anitzetanaskotan, hirien zabaltzeari ekin ahal izateko eta, horrela, hiriari beharrezko osasun eta erosotasuna eskainizeskaintzeko. Hirien zati berriek Zabalgune''zabalgune Planakplanak'' deitzendirelakoei zirenakjarraitzen jarraitu zituzten,zieten: lerrokadura-planoak eta eraikuntza-ordenantza bereziak zehazten zituztenakzituzten planoak ziren.
 
Zabalgunearen oinarri teorikoak finkatu zituena [[Ildefons Cerdà]] ingeniaria izan zen, [[1860]]an eraikitzen hasi zen [[Bartzelona]]ko zabalgunearen antolatzaile nagusia. Bartzelonako etxe-irlauhartea 113,3 metroko lauki alakatuan diseinatu zuen, kale tipoak 20 metroko zabalera zuela, garai hartarako nahiko dimentsio handia zena. Zabalgunearen plan osoak 1.300 hektarea inguruko azalera zuen, Bartzelonako udalerriaren %14a, gutxi gorabehera.
 
Bitxia bada ere, Cerdàren plana gauzatzea [[MadrilEspainiako Gobernua]]go gobernuarenren inposaketainposizioa izan zen, zabalgunea diseinatzeko konkurtsoa [[Antoni Rovira i Trias]] hirigileak irabazi baitzuen,<ref>{{es}} [http://w3.bcn.es/V01/Serveis/Noticies/V01NoticiesLlistatNoticiesCtl/0,2138,1653_35144087_2_435112073,00.html?accio=detall&home=HomeBCN&nomtipusMCM=Noticia ''Antoni Rovira i Trias, perdedor por decreto'' izeneko artikulua]</ref>, 12 metroko zabalerako kaleetan oinarritzen zen eta eragin [[barroko]]agoa zuen antolakuntza-proposamen batekin. Horrek polemika bizia piztu zuen hirian, baina Cerdàren zabalgune isotropoa gailendu eta egikaritu egin zen, hasiera batean pentsatutako eraikigarritasuna nabarmenkinabarmen igo ondoreneta gero.
 
Aipatu beharra dago Cerdàk hirigintzaren hizkuntzan ere ekarpen handiak egin zituela, adibidez, berak asmatu zuen gaur hain hedatua den ''"urbanizazio"'' terminoa.<ref>{{es}} [http://www.ietcat.org/htmls04/cerda/pdf/cerda_vista_pajaro.pdf ''LA«La OBRAobra DEde CERDÁCerdà Aa VISTAvista DEde PÁJARO'' artikuluapájaro»], ietcat.org webgunean]</ref>. Haren eredu teorikoa honako esaeran laburbildu zuen, [[1867]]ko ''"Teoría general de la urbanización"'' izeneko idazlan seminalaren hasieran agertzen zenaemana:
 
[[Fitxategi:Eixample02.jpg|thumb|right|225px|Bartzelonako zabalgunearen espazio publiko eta partzelatuen eskema zedarritua.]]
[[Fitxategi:Madrilgo_Castro_zabalgunea,_1861.jpg|thumb|225px|[[Madril]]go zabalgunea, 1857ko planoan (Carlos María de Castro).]]
 
{{esaera|''Gizabanakoaren independentzia etxebizitzan: etxebizitzaren indepentzia hirian: mugimendu mota ezberdinen independentzia hiribidean. Hiritarra landatartu: landatarra hiritartu: ...Replete terram.''|Ildefons Cerdà|<ref>[http://www.ietcat.org/htmls04/cerda/pdf/algunas_claves_teoria.pdf ''"«Algunas claves de la teoría de la viabilidad urbana de Cerdá izeneko artikulua"''»], ietcat.org webgunean]</ref>}}
 
Bartzelonakoaren antzerako zabalguneak proposatu eta gauzatu ziren [[Madril]]en (''Castro plana'', 1860), [[Atenas]]en, [[Aljer]]en edota [[Bari]]n (''Trotti plana''), beste batzuen artean.
35. lerroa:
Laburbilduz, XIX. mendeko zabalgune burgesaren ezaugarri nagusiak honakoak izan ziren:
 
* Kalea oinarrizko elementua izan zen, espazio partzelatuak eratzeko etxe-irlauhartea itxia erabili zela.
* Higiene eta bizi-kalitatearekiko ardura. Estolda, zoladura, berdegune eta ur-hornidura egokiak atontzeko asmoarekin antolatu ziren zabalguneak.
* Ganorazko zirkulazioarekiko ardura. Horretarako, kaleak ahalik eta zabalenak diseinatu ziren. Cerdák, adibidez, 20 eta 50 metroko kaleak diseinatu zituen Bartzelonako zabalgunerako (azkenean, 20 metrorekin gauzatu zen kale-tipoa).
* Etxe-irlauhartea infinituraino errepika zitekeen hirigintza-unitate isotropoa zen. Esan ohi da ezaugarri horrek, alde batetik, desorientazioa eragiten zuela, eta bestalde, hirien hazkunde-aurreikuspena puztu egin zuela (Cerdàren planak, bidenabar, 1.300 bat hektarea hartzen zituen,; hiri harresidunak, berriz, 220 hektarea baino ez zeuzkaneanzeuzkan).
* Etxe-irlauhartea ez zen modu bateratuan eraikitzen orokorrean, zatika eta sustatzaile ezberdinen bitartez baizik.
* Behe-solairuak atariak eta komertzioak ezartzeko erabili ziren. Gehienetan, etxe-irlarenuhartearen patioa ere hartzen zuten behe-solairuetako komertzioeksaltokiek, eta patioetan zuhaitzen landatzea eragotzizeragozten.
* Lerrokadura-planoez gain, bete beharreko eraikuntza-ordenantzak ere bazeuden, besteak beste, [[eraikin]]en gehienezko altuerak eta solairu-kopurua arautzen zituztenak.
* Hirigintza-prozesua ohiko ordeneanordenan emanegin zen, (alegia,: partzelazioa, urbanizazioa eta eraikuntza, hurrenez hurren), beste hazkunde-forma batzuetan ematenizaten den nahasketa gabe.
* Tipologiari dagokionez, sakonera handiko etxebizitzak garatu ziren, 20 metro ingurukoak. Hori dela eta, etxe-irlakouharteko patio handiaz gain, etxebizitzetan patio txikiagoak txertatu behar izan ziren haien erdiko guneak airezta eta eguzkiztatzeko.
 
== XX. mendeko zabalgunea ==
49. lerroa:
[[Fitxategi:Vista aérea del Ensanche Sur.jpg|thumb|right|225px|[[Alcorcon]]eko ([[Madril]]) hegoaldeko zabalgunearen ikuspegia. Gaur egun oraindik eraikitzen ari dira.]]
 
[[Mugimendu Modernoa]]k proposatutako antolakuntza irekiaren hirigintza-porrota gertatu eta gero, [[XX. mendea]]ren azken laurdenean zabalgunearen berrirakurketa emanegin zen, behinik behin, [[Europa]]ko testuinguru urbanoan. Esan daiteke kaleari protagonismoa itzuli zitzaiola.
 
Hala ere, garrantzi gehiagohandiagoa eman zitzaion etxe-irlariuharteari berari, ia-ia eraikuntza-forma autonomo gisa tratatuz.<ref>{{es}} Jose Maria Ezkiaga Dominguez: [http://www.seguiarquitectos.com/geometriadigital/articulos/template.php?idarticulos=0006 Jose Maria Ezkiaga Dominguezen ''"«Formas construidas, formas del suelo"'' artikulua»]</ref>. Ondorioz, etxe-irlarakouhartera bueltabueltatze horretan, XIX. mendeko zabalgunearekin alderatuz, kaleak hiri-protagonismoa galdu zuen, etxe-irlarenuhartearen patioa hirira ireki egin zelako. XX. mendeko zabalgunearen hirian, oinezkoak kaletik joan zitezkeen, ohi bezala, baina etxe-irlenuharteen patioetan zehar ere.
 
Halaber, etxe-irlakuharteak, XIX. mendean ez bezala, era bateratuan sustatu eta eraiki egin ziren eskuarki, kalearen aniztasun estetikoa gutxituz. Arrazoietako bat [[auto]]entzako sotoetako aparkalekuen beharra izan zen, zeinak etxe-irlauharte osoa hartu behar zuen. Bestalde, etxebizitzen azalera eta eraikinen sakonera nabarmen txikitu zen, garai hartan, gaur egun bezalaxe, etxebizitzei orientazio bikoitza izan zezaten eskatzen baitzitzaien, aireztapen gurutzatua sortu ahal izateko. Sakoneraren murrizte horrek argi-patio txikien desagerpena ekarri zuen.
 
XX. mendeko zabalgune mota honen adibide ditugu etxe-uharteetan oinarritzen diren Bilboko [[Miribilla]] edota Donostiako [[Benta Berri]] eta [[Loiolako Erriberak|Loiolako Erriberetako]] auzo berriak.
61. lerroa:
[[Fitxategi:Ensanche bilbao.jpg|thumb|225px|left|Bilboko zabalguneko plana, [[1876]]koa. [[Severino Atxukarro]], [[Pablo Altzola]] eta [[Ernesto Hoffmeyer]]rek diseinatua.]]
 
* [[Bilbo]]: [[Abando (barrutia)|Abandoko]] baratzak betetzeko plan ezberdinen porroten ondoren, kasu [[Amadeo Lazaro]]k [[1862]]an proposatutakoa (Cerdák proposatutako etxe-irlauharte zatitu eta irekiak aurreikusten zituena), [[1876]]an [[Severino Atxukarro]], [[Pablo Altzola]] eta [[Ernesto Hoffmeyer]] [[arkitekto]] eta [[ingeniari]]ek idatzitako Bilboko Zabalgunearen Plana onetsi zen. Plan horrek [[Ildefons Cerda]]ren zabalgunearen arrazionaltasuna eta [[arkitektura barroko]]aren klasikotasunaren diagonalak eta plaza zentralak ([[Moyua plaza]]) uztartu zituen. [[Bilboko zabalgunea]]ren hedadura 158,5 [[hektarea]]koa da.
 
* [[Gasteiz]]: [[Araba]]ko hiriburuaren [[Zabalgunea (Gasteiz)|zabalgunea]] [[1865]]ean garatu zen [[Francisco Paula]]ren gidaritzapean eta, beste batzuk ez bezala, ez zen oinplano berriko plan proiektatu baten emaitza izan. Esan daiteke jadanik baziren bideetara moldatutako zabalgune posibilista izan zela, hiriaren hazkundea hegoaldera ahalbidetu zuena, birpartzelazio bortitzegiak eragin gabe. [[Justo Antonio Olagibel|Olagibelen]] hiri-proiektu txiki eta ertainen emaitza onaren ondorioa zatekeen hirian plan zuzentzaile handinahirik aurrera eraman ez izana. Gasteizko hegoaldeko zabalgunearen hedadura 38,4 hektareakoa da. Aipatu beharra dago, bestalde, Julian eta Miguel Apraiz arkitektoen [[1944]]ko Zabalgune Aurreproiektua eta [[1947]]ko Zabalgune Proiektua, gaur egungo Gasteizko oinarrizko egitura ezarri baitzuten, batez ere ingurabidea eta industrialdeen antolaketarekin.
 
* [[Iruñea]]: [[Iruñeko Lehen Zabalgunea]] harresiez barne egin bazen ere, haren tamaina eskasak ez zuen hiriaren etxebizitza-eskaera ase. Harresien eraispena beste hirietan baino gehiago atzeratu zen, [[Iruñeko Bigarren Zabalgunea]] [[1920]]ra arte ez zela eraikitzen hasi, [[Serapio Esparza]]ren diseinuari jarraiki. Bere sare ortogonalaren norakoak bat egin zuen [[Nafarreria (Iruñea)|Nabarreria]] zaharreko kale nagusien norabidearekin, gaur egungo Brisa eta Aralar kaleak [[Iruñeko Alde Zaharra|alde zaharreko]] Merced kalearen jarraipen gisa antolatuz. Zabalgune berria eta alde zaharra uztartu egiten zituen beste hiri-elementu esanguratsu bat Karlos III.aren hiribide nagusia izan zen, [[Iruñeko burguak|burguen]] arteko Gaztelu plazan jaiotzen zena. Iruñeko bigarren zabalgunearen hedadura 89,3 hektareakoa da.
 
* [[Donostia]]: [[1862]]ko [[martxoaren 17]]an hiriaren harresien eraispena onetsi zen. Urte bereko uztailean zabalgune berria egiteko konkurtsoa [[Antonio Kortazar]]rek ([[1823]]-[[1884]]) irabazi zuen, ''"Porvenir"'' izeneko lelopeangoiburuarekin garatutako proposamenarekin.<ref>{{es}} [http://www.ingeba.euskalnet.net/lurralde/lurranet/lur21/21larrin/14larrin.pdf "''SAN«San SEBASTIANSebastián 1813-1900: LAla CONFIGURACIONconfiguración URBANISTICAurbanística DEde UN MODELO TERCIARIO''"un izenekomodelo artikuluaterciario»]</ref>. Diseinuaren sareak [[Parte Zaharra (Donostia)|alde zaharreko]] kale nagusiaren norakoa jarraitu zuen, alegia, gaur egungo Hernani eta Loiola kaleak harekin modu jarraituan ezarri ziren. Ondorengo urteetan, proposamen honek hobekuntza eta aldaketa ezberdinak jasan zituen, Kortazarren oinarrizko egituraketa orokorra errespetatuz. Aldaketa aipagarrienak [[Jose Goikoa]] arkitektoarenak izan ziren, besteak beste, zabalguneari [[Urumea]] ibairakoibairantz fatxada egokia eta jarraitua eman ziona. Donostiako zabalgunearen hedadura 45,7 hektareakoa[[hektarea]] da.
 
== Erreferentziak ==
79. lerroa:
* GALARRAGA ALDANONDO, IÑAKI [et al.]. ''Hiri zabalguneak Euskal Herrian''. 1. argitalpena. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2002. ISBN 84-457-1796-0.
 
* {{es}} MARTIN RAMOS, ANGEL. ''Los orígenes del ensanche Cortázar de San Sebastián''. 1. argitalpena. Bartzelona: Fundación Caja de Arquitectos, 2004. ISBN 978-84-933701-4-5.
 
* {{es}} SOLA-MORALES i RUBIO, MANUEL. ''Las formas de crecimiento urbano''. 1. argitalpena. Bartzelona: Edicions UPC, 1997. ISBN 84-8301-197-2.
 
* {{es}} SORIA Y PUIG, ARTURO (bildumaria). ''Cerdà. Las cinco bases de la teoría general de la urbanización''. 1. argitalpena. Bartzelona: Electa, 1996. ISBN 84-8156-064-2
 
== Ikus, gainera ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Zabalgune"(e)tik eskuratuta