Paris: berrikuspenen arteko aldeak

Paris gaur egungo ekonomia-gunerik garrantzitsuenetarikoa da, eta berebiziko eragina du [[politika]]n, [[arte]]an, [[hedabide]]etan, [[aisialdi]]an, [[zientzia]]n eta [[Moda (gizarte joera)|modan]].,<ref name="GaWC">{{erreferentzia |url = http://www.lboro.ac.uk/gawc/citylist.html |izenburua = "Inventory of World Cities" |egilea = Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network, Loughborough University |sartze-data = 2007}}</ref>, munduko metropolirik garrantzitsuenetarikoa baita.<ref name="metropolitan_areas">{{erreferentzia |url = http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=32&srt=pnan&col=aohdq&va=&pt=a |izenburua = "World Metropolitan Areas" |egilea = Stefan Helders, World Gazetteer |sartze-data = 2007}}</ref>

Parisko eskualdea, [[Frantziako Uhartea]] deritzona, [[Frantzia]]ko ekonomia hiriburua da.<ref name="UN">{{erreferentzia |url = http://esa.un.org/unup/index.asp?panel=2 |izenburua = World Urbanization Prospects: The 2007 Revision Population Database |argitaletxea = The United Nations |sartze-data = 2009}}</ref> HiriakMunduko mundukohirien artetik, [[Barnebarne Produktuproduktu Gordinagordin]] handienetarikoa daukadu: 669,2 bilioi €euro 2013n2013an.<ref>{{erreferentzia |url = http://www.therichest.com/rich-list/world/the-top-10-richest-cities-in-the-world/ |izenburua = The Top 10 Richest Cities in the World |egilea = Sammy Said |sartze-data = 2014}}</ref>. Gainera, [[La Défense]], Europako negozio-barrutirik handiena, Frantziako enpresen erdiaren egoitza nagusia da, eta munduko 100 enpresarik handienetatik 20rena ere.<ref>{{erreferentzia |url = http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2009/countries/France.html |izenburua = Global Fortune 500 by countries: France |egilea = [[Fortune]]}}</ref> Era berean, frantses hiriburuan dute egoitza hainbat nazioarteko erakundek, hala nola [[UNESCO]]k edota [[OCDE]]k.

Paris munduko turismo helmuga nagusia da, 30 milioi turistak bisitatzen baitute urtero.<ref name=tourism>{{erreferentzia |izenburua = Tourism |url = http://www.iledefrance.fr/english/sports-loisirs-tourisme/tourism/tourism/ |egilea = Île-de-France Regional Council}}</ref> Intereseko leku asko daude hirian. Adibidez, [[Eiffel Dorrea]], [[Parisko Notre-Dame katedrala|Notre-Dame katedrala]], [[Parisko Garaipen Arkua|Garaipen Arkua]], [[Sacré-Cœur basilika]] eta abar. Horrez gain, [[Louvre]] eta [[Orsay museoa|Orsay]] museoek nazioarteko onarpena ere badute, baita Disneyland Resort Paris parkeak ere. Parisko [[Charles de Gaulle aireportua]] Frantziako aireportu nagusia da, eta munduko aireportu erabilienetatik zortzigarrena.<ref>{{erreferentzia |url = http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |izenburua = Year to date Passenger Traffic |argitaletxea =ACI Airports Council International |data = 2014 |sartze-data = 2014}}</ref>

Paris ''intra-muros'' edo harresiz barnekoa, 1860an finkatua inguruko udalerriak bereganatu ostean, ''boulevard périphérique'' izeneko ingurabideak mugatzen du, [[aldiri]]etatik bananduz. [[Bide laster]] hau 35 km luze da eta egun hirigintza proiektuak daude zatika estaltzeko, hiriburua eta aldirien arteko lotura naturalagoak egin ahal izateko.<ref>

</ref>. Hirira sartzeko ''Parisko ateeak'' erabiliz egiten da, antzinako harresietan irekitako ateak, egun sarbide nagusiak [[autobide]]z edo kale arruntez.

Muga honen barnean, ibaiaren bi aldeetan, [[igeltsu]]zko [[muino]]ek hirian orografia markatzen dute. Eskuinaldean daude [[Montmartre]] muinoa (131 m), tontorrean Saint-Pierre de Montmartre eliza duela,<ref>HauSaint-Pierre de Montmartre eliza da Parisko tontorragune gorena, eta ez handik hurbil dagoen Sacré-Coeur eliza ([http://www.paris.fr/portail/Parcs/Portal.lut?page_id=1771 Cimetière du Calvaire]).</ref>, Belleville muinoa (128,5 m), Ménilmontant (108 m), Buttes-Chaumont (103 m), Passy (71 m) eta Chaillot (67 m). Ezkerraldean daude Montparnasse (66 m), Butte-aux-Cailles (63 m) eta Sainte-Geneviève (61 m).

Ingurabidetik haraindira, Paris batez ere bi eremutan hedatzen da, [[Haussmann]] baroiak berrantolatutako basoak: [[Bois de Boulogne]] mendebaldean (846 [[hektarea|ha]], [[Parisko 16. barrutia|16. barrutian]]) eta [[Bois de Vincennes]] ekialdean (995 [[hektarea|ha]], [[Parisko 12. barrutia|12. barrutian]]). Horrela, hirian perimetroa 54,74 km da. 1864tik, Parisko Udala Sena ibaiaren [[iturburu]]ren jabea ere bada, erdigunetik 231 kilometrora, Source-Seine ([[Côte-d'Or]]) herritik hurbil.<ref >

</ref>. Udalerriak 105 km² ditu guztira, metropolitar Frantziako udalerrietakoudalerri luze-zabalenetan 113. luze-zabalenaa.

[[K. a. 52]]. urtean, [[Antzinako Erroma|erromatarrek]] hiria bereganatzen dutenean, [[Lutezia]] izendatu eta ''Sena'' ibaiaren ezkerraldean berreraiki zuten I. mendean.<ref name="roman_chronology">{{erreferentzia |url = http://www.paris.culture.fr/en/ow_chrono.htm|egilea=Mairie de Paris |izenburua = Paris, Roman City - Chronology |sartze-data = 2006}}</ref>. Paris izena IV. mendean jaso zuen hiriak eta Klodoveok, [[frankoak|frankoen]] buruzagiak,<ref>[http://en.parisinfo.com/museums-monuments-paris/special-reports-1/paris-through-the-ages/guide/paris-through-the-ages_the-city-of-antiquity The City of Antiquity], official history of Paris by The Paris Convention and Visitors Bureau</ref>, hiriburu bihurtu zuen [[508]]. urtean, erromatarrak garaitu ostean. [[IX. mendea]]n zehar harresiak eraiki zituzten eskuinaldeko ertzean, ezkerrekoa desagertu baitzen.

Filipe Augustoren erregealdian (1190-1220), Paris erreinuaren hiriburu bihurtu zen,<ref>[http://www.cnn.com/2008/TRAVEL/getaways/03/07/loire.valley/index.html Loire Valley: Land of a thousand chateaux], CNN.com</ref>, eta harresi handiago bat eraiki zuten. [[XIV. mendea]]n, Karlos V.ak (1371-1380) beste harresi handiago bat eraiki zuen hiriaren defentsarako.

Horren ondoren, [[Napoleon Bonaparte]] jeneralak bere burua enperadore izendatu ostean, Paris bihurtu zuen Inperioko hiriburu.<ref>{{erreferentzia |url = http://napoleonistyka.atspace.com/Paris_1814.htm |izenburua = Battle of Paris 1814 |argitaletxea = Napoleonistyka.atspace.com |sartze-data = 2009}}</ref>. [[Luis Filipe]]ren agintaldian, hiria inoiz baino lasterrago hazi zen. [[Napoleon III.a]]ren agintaldian hiriaren transformaziorik garrantzitsuena burutuegin zen. Enperadoreak [[Haussmann baroia]] bultzatu zuen, Paris momentukoorduko hiririk modernoena bihurtzeko. Hiri zaharra suntsitu eta bulebar handiak eta [[eraikin]] modernoak eraiki ziren, ''Garnier opera'' haien artean. Ur-hornikuntza berriak burutu ziren, baita beste lan publiko asko ere.<ref>Jones, Colin (2005) ''Paris: The Biography of a City'' (New York, NY: Penguin Viking), 318–319. orr.</ref>. Paris, XIX. mendearen bigarren erdialdean, hainbat eta hainbat Nazioarteko Erakusketaren egoitza izan zen. Haien artean garrantzitsuena 1889koa da, iraultzaren lehenengo mendeurrena ospatzeko burutu zenaegina. Ekitaldi honetarako eraiki zen [[Eiffel Dorrea]],; hasiera batenbatean, denboraldialdi baterako eraikiegin zenazuten, etabaina oraindik ere zutik dirauenadirau. XX. mendean [[Parisko metroa]]ren lanak hasi ziren.

1940an, Wehrmacht-ak (Alemaniako armadak) konkistatu zuen hiria, [[Bigarren Mundu Gerra]]n, hain zuzen ere. Okupazio-armadak administratu zuen Paris, eta lau urteren buruan abandonatu zuten hiria, hondamendi handirik sortu gabe (beste hiri europar sufritutako horrenbeste ez, behintzat).<ref name="historynet">{{erreferentzia |url = http://www.historynet.com/magazines/world_war_2/3031316.html |izenburua = Dietrich von Choltitz: Saved of Paris From Destruction During World War II |sartze-data = 2007 |izena = Kelly |abizena = Bell |argitaletxea = www.TheHistoryNet.com}}</ref>. [[François Mitterrand]] presidentearen administraziopeanagintaldian, 801980ko hamarkadan eta 90ko hamarkadaren1990ekoaren hasieran, hiriarenParisko hirigintzakhirigintza eta azpiegiturekazpiegiturak berrikuntzanabarmen handiaberritu jaso zutenzituzten.<ref>{{erreferentzia |url = http://www.cndp.fr/revueTDC/913-81441.htm |izenburua = La région parisienne en chantier |sartze-data = 2008 |egilea = Émilie Willaert, historia eta geografia irakaslea}}</ref><ref>{{erreferentzia |url = http://www.univ-mlv.fr/mastergu/Docs_IMO/Memimo_0304/Toulza.PDF |izenburua = La conception du RER |sartze-data = 2008|egilea = Jérome Toulza, Université de Marne-la-Vallée |formatua = PDF}}</ref><ref>{{erreferentzia |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3884/is_200603/ai_n17181949/pg_1?tag=artBody;col1 |izenburua = City infrastructures and city dwellers: Accommodating the automobile in twentieth-century Paris |sartze-data = 2008 |egilea = Mathieu Flonneau|argitaletxea = The Journal of Transport History}}</ref>. Hiriko gune zail berritu ziren (La Villette eta ezkerraldea, esaterako), eraikin esanguratsu ugari eraiki ziren (Liburutegia Handia, ''Arche de la Défense'' edota [[Orsay museoa]]), eta [[Louvreko Museoa]] guztiz eraberritu zen.

Paris munduko ekonomiaren erdigune garrantzitsu bat da. 2006 urtean, ''Parisko eskualdeko'' [[BPG]]a (Barne Produktu Gordina), 628,9 bilioi dolarretakoa izan zen. Beraz, eskualde honenhorretako ekonomia [[HolandaHerbehere]]ko ekonomiaetakoa bezain handia da.<ref name="gdp_world_rank">{{erreferentzia |url = http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GDP.pdf |formatua = PDF |izenburua = Total GDP 2007 |egilea = World Bank |sartze-data = 2008}}</ref>.

Azkenik, aipatu beharra dago Paris gune turistiko garrantzitsua dela, urtero-urtero 30 milioi turista baino gehiago jasotzen baititu.<ref name="workforce">{{erreferentzia |url = http://www.insee.fr/fr/insee_regions/idf/rfc/docs/alapage234.pdf |izenburua = "Les emplois dans les activités liées au tourisme: un sur quatre en Ile-de-France" |lana = Institut National de la Statistique et des Études Économiques |sartze-data = 2006 |formatua = PDF |hizkuntza = fr}}</ref>.

* ''[[Eiffel Dorrea]]'': [[1889]]an inauguratuta, urte hartako Erakusketa Unibertsalerako.<ref>[http://www.tour-eiffel.fr/ Eiffel Dorrearen webgune ofiziala]</ref>.

* [[Eliseo Zelaien hiribidea]] (8. arrondissement): Ia 3 km luze da, ''La Concorde'' eta ''Charles de Gaulle'' plazak lotuz. "Ardatz historikoa" edo ''Axe historique'' izena hartzen du, hiriko leku enblematikoak konektatzen dituelako: ''Louvre''-ko piramidea, Carrousel-eko ''Arc de Triomphe'', ''Tuileries''-eko lorategia, ''l'Obélisque'', ''l'Arc de Triomphe'' eta ''l'Arche de la Défense'' modernoa. Zinema, jatetxe, taberna eta denda ugari daude etorbidearen alde bietan. [[1975]]etik, [[Frantziako Tourra]] bertan amaitzen da.

Parisko garraioa historian zehar eraikitako sistema konplexua da, oraindik ere hobetzean doana. Syndicat des transports d'Île-de-France delakoak (STIF), lehen ''Syndicat des transports parisiens'' (STP), eskualdeko garraio sistema ikuskatzen du.<ref name="stif">{{erreferentzia|url=http://www.stif-idf.fr|izenburua=Le web des voyageurs franciliens|egilea=Syndicat des Transports d'Ile-de-France (STIF)|sarreradata=2006-04-10|hizkuntza=fr}}</ref>. Sindikatu honen kideak dira [[Île-de-France]] eskualdea eta bertako zortzi departamenduak. Sindikatu honek herri garraioa koordinatzen du: [[RATP]] (654 [[bus]] linea, [[Parisko metroa]], hiru [[tranbia]] eta [[RER]] sarearen tarte batzuk darabiltzana), [[SNCF]] (Aldirietako trenak, tranbia linea bat eta RER sarearen beste tarteak darabiltzana) eta Optile izeneko operadore pribatuen elkargoa (1.070 bus linea darabiltzana)

* {{ITA|1}} [[Erroma]], [[1956]]tik aurrera (''Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris'' / ''Solo Parigi è degna di Roma; Solo Roma è degna di Parigi'' / "«Paris bezalakorik, bakarrik Erroma; Erroma bezalakorik, bakarrik Paris"»).<ref name="partners1">{{erreferentzia |url = http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=6587&document_type_id=5&document_id=16468&portlet_id=14974 |lana = Mairie de Paris |izenburua = Les pactes d'amitié et de coopération |sartze-data = 2007}}</ref><ref name="partners2">{{erreferentzia |url = http://www.paris.fr/en/city_government/international/special_partners.asp |lana = Mairie de Paris |izenburua = International relations : special partners |sartze-data = 2007}}</ref>.