Wikipedia

Frankoak: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.189 edits
No edit summary
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.189 edits
No edit summary
1. lerroa:
{{Argitzeko|Germaniar herriari|Franko (argipena)}}
{{lanean|xirkan}}
[[Fitxategi:Franks expansion.gif|thumb|300px|right|Garai bakoitzean frankoen mende egon diren lurraldeak.]]
'''Frankoak''' edo '''herri frankoak''' (latinez: ''Franci'' o ''gens Francorum'') mendebaldeko germaniar [[tribu]]en konfederazio aldakorra izan zen, [[III. mende]]an [[Rhin]] ibaiaren ekialdean kokaturik zegoena eta [[V. mende]]an [[Erromako Inperio]]ko [[Galia]] osora zabaldu zena. Beren hizkuntza antzinako behe-frankoniera ([[nederlandera]]ren arbasoa) zen.
 
Frankoen ondorengoak dira [[latin]] hizkuntza onartu zuten iparraldeko frantsesak eta [[Valonia]]rrak, eta hizkuntza germaniarrari eutsi zioten [[frankonia]]rrak (gaur egungo Alemaniaren mendebalean) eta [[nederlandera|nederlandarrak]] ([[flandria]]rrak eta [[herbehere]]tarrak).
== Lehenbiziko berriak ==
Antzinako iturrietan, ''ampsivarii'', ''batavi'', ''bructeri'', ''chamavi'', ''chatti'', ''chattuarii'', ''cherusci'', ''sicambri'', [[Franko saliarrak|saliarrak]], ''tencteri'' eta ''usipetes'' tribuak aipatzen dira. Herri hauek [[Rhin]] beherearen iparraldeko ertzean bizi ziren (gaur egungo [[Belgika]]ko iparralde eta [[Herbehere]]etako hegoaldean). [[Latin]]ez ''Francia'' deitzen zitzaion eskualde horri<ref>[http://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/BarbarianTencteri.htm «Germanic Tribes: Tencteri»] Historyfiles.co.uk</ref>. Hiru tribu nagusi bereizten ziren III. mendean: saliarrak, ripuariarrak eta txateak edo hessiarrak, eta independenteak ziren hirurak nahiz eta hizkuntzaz, ohituraz eta gizarte egituraz berdinak izan. Azkenean, saliarrak beste tribuen gainetik nabarmendu ziren.
9 ⟶ 10 lerroa:
[[Antzinako Erroma]]ko mugen gainean egundoko presioa egin zuten, baina Erromako armadan ere paper garrantzitsua jokatu zuten. [[Arbogast]]en garaian armadako postu altuenetan egon ziren. [[IV. mende]]aren erdialdean ([[358]]. urte aldera) [[Mosela]] eta [[Eskalda]] ibaien arteko lurraldea (gaur egungo [[Belgika]]) inbaditu zuten franko saliarrek. Banaketa horrek ekarri zuen egungo [[flandria]]rren eta [[valonia]]rren arteko bereizkuntza. [[V. mende]]an, bandaloek [[Galia]]n barrena eginiko erasoez baliatu ziren frankoak ([[406]]) eta arian-arian nagusitu ziren iparraldeko Galia osoan. Franko horietako batzuek erromatartu eta inperioaren aliatu gisa jardun zuten. Besteek eutsi zioten germaniar izateari.
 
== Merovingiarrak (481–751) ==
[[Txilderiko I.a]] ([[440]]-[[481]]) [[Tournai]] inguruan bizi ziren saliar frankoen erregea izan zen. [[Klovis I.a|Klovisek]], Txilderikoren semeak, herri saliar eta ripuariar guztiak bere menean jarri eta hegoalderantz gidatu zituen oste frankoak. Lehenik, gaur egungo Frantziako iparraldeaz jabetu ziren eta [[486]]an [[Siagrio]] jeneral erromatarraren [[Soissonseko Erresuma|Soissonseko lurraldea]] konkistatu zuten<ref>[http://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/FranceSoissons.htm «Domain of Soissons»] Historyfiles.co.uk</ref> Ondoren, frankoek [[alaman]]en inbasioa galarazi zuten eta [[bisigodo]]ak Galiako hegoaldetik uxatu zituzten. [[Vouilléko bataila|Vouilléko garaipenaren]] ostean ([[507]]), Klovisen nagusitasuna Galia osora hedatu zen, [[Borgoina]], [[Proventza]] eta [[Britainia]]ra izan ezik.
 
[[509]]an Klovis frankoen lehenbiziko errege (''rex Francorum'') bilakatu zen. [[Kristau]]tu ondoren, kristau elizaren ortodoxia defendatu zuen, [[arrianismo]]aren bidea hautatu zuten herri germaniar askok ez bezala, eta Elizak lagundurik sendotu zuen frankoen erresuma. KlovisHura izan zen [[merovingiar]]ren dinastiako lehen erregea izan zen.
 
Klovisek bere menpekoerresumako lurraldeak semeen artean banandu zituen, bere semeeklau bilobensemeen artean egingobanatu zuten moduanzituen. KlovisenHala semeekere, bat egin zuten Borgoina menderatzeko ([[534]]). Baina [[Sigeberto I.a]] eta [[Txilperiko I.a]] erregeenren garaitik aurrera, erresumakerresuma hiru zonaldeeskualdetan garbitanbanaturik bereiziegon zirenzen: [[Austrasia]], [[Neustria]] eta Borgoina. Horietako bakoitza bere kabuz garatu zen, eta normaleangehienetan beste erresumarenerresumen gainean kontrola ezartzen saiatzen zirenzen.
 
Frankoen lurraldea [[KlotarKlotario II.a]]ren agintepean batu zen berriro, [[613]]an. [[Parisko Ediktua]] eman zien nobleei, ustelkeria murriztu nahian eta lurralde erraldoi hori bere agindupeanmendean egon zedin. [[Dagoberto I.a]], seme eta ondorengoaren erregealdi militarki arrakastatsuaren ostean, autoritateak behera egin zuen. 660. urtean, izenez izan ezik, Frankoen Erresumak Akitania eta Baskonia galdu zituen 769. urte arte. [[687]]rako, esan daiteke jauregiko nagusia, horren aurretik erregearen etxeko ofizial nagusia, benetako erregea zela. Azkenean, [[751]]n, [[Aita Santu]]arenSantuaren eta nobleziaren baiezkoa lortuta, [[Pepin Laburra]]k [[Txilderiko III.a]] azken merovingiar erregea postutik kendu zuen, eta bere burua izendatu zuen errege. Honela, karolingiarren leinua sortu zen.
 
== Karolingiarrak (751–843) ==
[[Fitxategi:Western empire verdun 843.png|thumb|right|250px|Frankoen Inperioa Verdungo zatiketaren osetanostean (843).]]
[[Karolingiar leinua|karolingiarrek]] [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko]]ko mendebaldea eta erdialdea[[Erdialdeko Europa]] aginte baten azpian batzea lortu zuten [[Karolingiar leinua|karolingiarrek]]. [[Pepin Laburra]]k, [[Eztebe II.a|Eztebe]] Aitaaita Santuarekinsantuarekin aliantzan, [[lonbardiar]]rak garaitu zituen. Zilegizko dokumentua zelakoan, [[Konstantinoren emaria]]k zioen bezala, Ravenako Exarkatuko lurraldea Aita Santuen menpera igaro zen, [[Aita Santuen Lurraldea|Aita Santuen Estatuak]] sortuz. 769. urtean, Pepin Laburrak eta bere oinordeko Karlos Handiak Akitania-Baskonia mendean hartu zuten, eta Pirinioetaraino eta haraindi hedatu ahal izan zen erresuma harrezkero.
 
Pepinen ondorengoa [[Karlomagno|Karlos Handia]] semea izan zen. [[772]]tik aurrera garaitu arte, [[saxoi]]en aurka borrokatu zen Karlos. Aldi berean ([[773]]-[[774]]) lonbardiarrak[[lonbardiar]]rak erabat gailendugaraitu zituen eta IparIparraldeko [[Italiar penintsula|Italia]] merebere menpera ere pasa zen. [[796]] arte, [[Hispania]]ko iparraldean eta egungo [[Austria]] aldera [[Kroazia]]raino ere hedatu zuen erresuma Karlosek (Hala ere, [[Bretainia]] bere mendetik at egon zen beti). [[800]]go. urteko [[abenduaren 25]]ean25ean, [[Leon III.a]]k aita santuak ''erromatarren enperadore'' izendatu zuen KarlosKarlomagno. Honela, Frankoen Inperioa erromatarrenaren[[Erromatar Inperioa|erromatarraren]] ondorengotzat aurkeztuagertu zen.
 
KarlosenKarlomagnoen ondorengoa Lois[[Luis Errukitsua|Luis]] semea izan zen. Honen heriotzaren ostean,Hau [[840]]an hil ostean, [[Karolingiar Inperio]]a hirutan banatu zen erregearen hiru semeen artean, [[Verdungo Hitzarmena]]ren bidez ([[843]]):
 
* Lotair[[Lotario I.a|Lotario]], LoisenLuisen seme handiena, enperadore bihurtu zen. Bere menpeko lurraldeak [[Erdialdeko Frantzia|Inperioko erdialdeaerdialdekoak]] ziren zen: [[Lotaringia]] (frankoen jatorrizko lurraldea), Borgoina eta Ipar Italia (Enperadore titulua eraman ahal izateko Italia gobernatu behar zen).
* Lois[[Luis II.a Germaniarra|Luis]], bigarren semea, [[Ekialdeko Frantzia|Ekialdeko frankoen]] errege bihurtu zen. Geroagoko [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] osatzekoakosatuko zirenzuten lurraldeak bere agintepeanmende geratu ziren.
* [[Karlos II.a Burusoila|Karlos]], hirugarren semea, [[Mendebaldeko Frantzia|Mendebaldeko frankoen]] errege bihurtu zen. ZonaldeLurralde hau [[Frantzia]] zenbilakatuko bilakatzekoazen.
 
[[Mersengo Hitzarmena|Mersengo Hitzarmenean]] ([[870]]) erresuma horiek banandu egin ziren berriro, batez ere lehenengoa. [[Karlos III.a Gizena|Karlos Gizenaren]] aginpean, Karolingiar Inperioa, Borgoina izan ezik, batu zen berriz ([[884]]), baina batasun horrek ez zuen luze iraun. Ekialdeko erresuman, aipatutako Germaniako Erromatar Inperio Santua sortu zen [[962]]an. Mendebaldeko erresuman, karolingiar erregeek agintea [[987]] arte izan zuten, Lois[[Luis V.a Frantziakoa|Luis V.aren]] heriotzaren ondoren [[Hugues Capet]], kapetarren[[Kapeto leinua|kapeto leinukoa]], Frantziako errege bihurtu baitzen.
 
== Frankoak eta euskaldunak ==
Frankoen eta euskaldunen arteko harremanak guztiz zailak izan ziren luzaroan. [[Klovis I.a]]k [[Tolosa Okzitania]] hartu zuen eta [[Bordele]]ko hiria ere izan zuen mendeko, baina ez zen [[Garona]] ibaiaren hegoaldeko lurretan sartu, ez zen euskaldunen lurretan barneratu. [[VI. mende]]an saio ugari egin zuten frankoek Akitania euskaldunean (erromatarren garaiko [[Novempopulania]]) eta, hainbat gudu galdu ondoren, [[Genial]] izeneko dukea, ezarri zieten euskaldunei [[602]]. urtean nagusitu ondoren.
 
[[VII. mende]]an Akitaniako euskaldunek beren arteko buruzagi bat ezarri zuten duke, Otsoa edo Lupus izenekoa, eta dukerri independente bat: [[Baskoniako dukerria]], Tolosa hiriburu zela. Frankoek, bestalde, [[Loira]] eta Garona ibaien arteko [[Akitaniako dukerria]] sortu zuten ([[630]]) euskaldunei aurre egitearren. [[VIII. mende]]aren hasieran, dukerri horiek batu egin ziren zenbaitetan, musulmanen inbasioa galarazteko ([[732]], [[Poitiersko gudua (732)|Poitiersko garaipena]]), baina arabiarrak berriro ere [[Ebro]] inguruko lurretan zeudela, berriro eraso zien euskaldunen lurrei [[Karlomagno]] errege franko karolingiarrak, eta frankoen aurka altxatu ziren euskaldunak (Orreagako garaipenak, [[Orreagako gudua (778)|778]] eta [[Orreagako gudua (824)|824]]).
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Frankoak"(e)tik eskuratuta