Neolitoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
tNo edit summary
Amanu (eztabaida | ekarpenak)
tNo edit summary
1. lerroa:
{{Historiaurreko aroak}}
'''Neolitoa''' ([[greziera]]tik νέος, ''néos'', ''berri'' eta λίθος ''lithos'', ''harri'' edo ''[[Harri Aro]] Berria'') [[Harri Aro]]ko azken aroa da, [[mesolito]]aren (edo Epipaleolitoaren) eta [[Brontze Aroa]]ren artekoa. Aldi hartan errotik aldatu zen gizakiaren bizibidea, harrapari huts izatetik ekoizle izatera aldatu baitzen. HarenHonen ondorioz gizakiak bizileku finkoak hartu zituen, eta hala lehen hiriak sortu ziren.
 
Neolitoa [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]] ([[Nilo]], [[Eufrates]] eta [[Tigris]] ibaien artean) sortu zen duela 9.000 urte inguru, eta handik hedatu zen [[Europa]]n, [[Afrika]]n eta [[Asia]]n zehar. [[Euskal Herria]]n orain dela 3.000 urte inguru izan zen Neolitoa.
 
== Neolitoa Europan ==
Neolitoko kultura Ekialde Hurbiletik hedatu baitzenzenez gero, berandu iritsi zen Europara. Hala, Ekialde Hurbilean, Indian eta Txinan [[Brontze Aroa]]n sartu ziren unean (K.a. 2500. urte inguruan) Europan Neolitoan bizi zen gizakia. Zenbait tokitan, gainera, [[abeltzaintza]] lehenago sartu zen [[nekazaritza]] baino eta horregatik askoz urriago dira garai hartako herrien aztarnak. BestetikBestalde, Europan hasieran ez zirenzen herri iraunkorrakiraunkorrik sortu;: luberriak egin, lurra lantzeko prestatu eta emankortasuna galtzen zuenean, leku hura utzita beste lurralde batzuen bila joaten ziren bihia ereitera.
 
Neolitoko aztarna zaharrenetakoak orain dela 6.000 urte ingurukoak dira Europan. Garai hartako harrizko hilobiak aurkitu dira [[Italia]]n. [[Iberiar Penintsula]]n orain dela 4.500. urte inguruko zeramika puskak aurkitu dira ''[[Cova de l´Or]]'' izeneko haitzuloan ([[Alacanteko probintzia|Alacanten]]). Neolitoaren bukaeran eta Brontze Aroaren hasieran agertu ziren Europan monumentu megalitikoak: [[zutarri]]ak, [[harrespil]]ak eta [[trikuharri]]ak, batez ere.
 
== Neolitoa Euskal Herrian ==
{{sakontzeko|Neolito eta Kalkolitoa Euskal Herrian}}
Neolitoa [[K. a. 3. milurtekoa]]n iritsi zen Euskal Herrira, balitekeagian [[zelta|zelten]] inbasio batekin batera. GaraiBatzuen ustez, garai honetan antzinako [[ilargi]]a eta [[Mari]]ren gurtza alde batera utzi zen eta [[eguzki]]a eta [[Urtzi]] pertsonaiak agertu ziren gurtzan.<ref name="Gaiak">"Euskal Herriko historia". Gaiak argitaletxea. 1. atala.</ref>
[[Fitxategi:Rocks Navara dolmen, Spain 02-2005 01.jpg|thumb|left|250px|[[Trikuharri]]a [[Bilar]]ren ([[Araba]])]]
 
Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] agertzea izan zen. Euskal Herrian [[gari]]a, [[artatxiki]]a, [[olo]]a... agertu ziren eta [[txakur]], [[zaldi]] eta [[ardi]]ak etxekotu ziren. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzainak bizi ziren (hasieran), batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza (geroago agertu zena), jabetza pribatuan eta [[sedentario|sedentarismoan]] oinarritzen zena.<ref name="Gaiak" />. Horrekin bi kultura bereizi ziren: alde batetik [[megalito|megalitismoetan]] oinarritutakoa, hasiera batean [[trikuharri]]ekin eta gero [[harrespil]] eta [[zutarri]]ekin. Bestetik lehenengo herriak sortu ziren, etxebizitza finkoekin. Brontze Arora arte ez zen errotu aldaketa.
 
Aldi hartan gizaki abeltzainaabeltzainak, artzain bihurturik, haitzuloetan jarraitu zuen bizitzen; garai hartako aztarnak (aizkorak, geziak, etab.) aurkitu dira [[Fuente Hoz]] ([[Araba]]), [[Los Husos]] ([[Araba]]) eta [[Marizulo]]ko ([[Gipuzkoa]]) leizeetan. [[Hego Euskal Herria]]n aurkitu dira Neolito bukaera aldeko edo Brontze Aroaren hasierako herrixka batzuen aztarnak ere: ezagunena [[La Hoya]]ko herrixka da ([[Guardia]]n, [[Araba]]), orain dela 2.000 urte inguru eraiki bide zena. Halaber, monumentu megalitiko ugari (zutarriak, harrespilak eta trikuharriak) dira Euskal Herrian zehar; leku horiek artaldeentzako larreak diren tokietan daude;, [[Aralar]] eta [[Urbasa]]ko mendietan, esaterako. Antzinako oroitarri haiek Neolitoko kulturaren adierazgarri dira eta lehen artzain haiekhaien sinesmenen adierazpide.
 
Aztarnategi nagusienak hauek dira:
29. lerroa:
=== Bizileku finkoak ===
 
Bizibide berriak hala eskatzen zuelako gizakia bizileku jakin batzuetan kokatu zen, lurra landu eta uztak zaindu ahal izateko. Hala, [[Paleolito]]ko gizaki ehiztari ibiltaria lurrari lotua geratu zen, eta lehen [[herri]]ak sortu ziren. Lehenbiziko herriak eta hiriak Ekialde Hurbilean sortu ziren K.a. 6000. urte inguruan. Herrixkak handituz joan ahala, hiri bilakatu ziren. Adibidez, [[Jeriko]]k, K.a. 6000 inguruan eraiki zenak, 2.000 biztanle inguru zituen.: Harresizharresiz inguratutako lehen hiria da [[Jeriko]]; etxeak adreiluzkoak ziren eta hormak igeltsuzkoak. Garai hartako beste hiri aipagarriaaipagarri bat [[Çatal-Hüyüc]] da ([[Turkia]]).
 
Herri bat eraikitzeko gizakiak talde handi samarretan bildu zirenean, lanaren banaketa eta espezializazioa sortu zenziren. Hala, batzuek lurrak landu eta beste batzuek etxeak eta ontziak egiten zituzten. Aberastasuna ere hainbat moduz banatu bide zen, garai hartako aztarnategietan aurkitu diren arrastoetan etxe batzuk besteak baino handiagoak eta sendoagoak baitira. Lanaren banaketarekin batera, trukea (merkataritzaren aitzindaria) agertu zen: uztak behar baino gehiago ematen zuenean, bihia beste zerbaiten truke aldatu ohi zen; eskulangileek ere zerbaiten truke eginegiten zuten lanalan seguruenik. Gatza izan zen, agi danean, merkataritzaren lehen gaia. Hiriak sendotuz joan ziren ahala, harresiz inguratu eta gotorleku bilakatu ziren, hango aberastasuna babestearren. BestetikBestalde, ordea, merkataritzarekin hiriak beren artean harremanetan hasi bide ziren eta nolabaiteko lotura sortu zen haien artean. Garai berean sortu zen [[jabego pribatu]]a.
 
=== Produkzioaren ugaritzea ===
Gizakiak antzinatik ezagutzen zuen landareen zikloa, lurreko fruituak bildu eta haiek janez elikatzen zenez. Era berean, ezagutzen zituen animalien ohiturak ere, haiekin batera bizi izan baitzen sortu zenez geroztik. Hala, duela 9.000 urte inguru, lurralde emankorretan (Nilo ibaiaren inguruan eta Eufrates eta Tigris ibaien artean) bizi zen gizakiak laboreak lantzen ikasi zuen. Hasieran, bihiak erein zituen: [[gari]]a, [[zekale]]a eta [[artatxiki]]a, batez ere. Halaber, baina [[liho]]a ere lantzen zuen ehunak eta arropak egiteko.
 
Geroago, orain dela 7.000 urte inguru [[Txina]]n eta [[India]]n [[arroz]]a ere ereiten zen. Ameriketan, bestetikbestalde, orain dela 5.000 urte artoa ereiten zen artoa. [[Mexiko]]n, [[Tehuacan]] haranean aurkitu dira artoaren aztarna zaharrenak eta, horrekin batera, [[babarrun}}arenak, txilearenak[[txile]] eta [[kalabaza]]renak. [[Peru]]n orain dela 3.000 urte erabiltzen zuten [[kotoi]]a.
 
Fruituak biltzetik lurra lantzera pasaigaro zen bezala, halaxe igaro zen gizakia ehiztari izatetik animaliak hezitzeraheztera. Orain dela 13.000 urte inguru zakurrak heziak zituen gizakiakziren eta ehizan laguntzen bide zioten gizakiari. Duela 8.500 urte inguru ehiztari batzuk artzain bihurtu eta [[ardi]]ak, [[ahuntz]]ak eta [[behi]]ak zaintzen hasi ziren [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]], [[Txina]]n eta [[India]]n. Geroago, [[zerri]]a, [[asto]]a, [[zaldi]]a eta [[gamelu]]a ere hezi zituzten. DelaDena dela, prozesu hori oso poliki gertatu bide zen, eta aurrerapen horiek ez zituzten baztertu aurreko denboretan ekonomiaren oinarriak izan ziren beste alorrak, alegia, gizakiak ehizan, arrantzan eta fruituak biltzen jarraitu baitzuenzuen. Horrela bada, Neolitoko bizibide berri haien harira tresna, lanabes eta teknika berriak sortu ziren premia berriei erantzuteko.
 
=== Tresna berriak: gurpila, lanabesak ===
 
Neolitoan harria lantzeko modu berri bat asmatu zen: harria leuntzea. Hala, harriariHarriari forma berriak eman eta tresna berriak asmatu zituen gizakiak: lurra lantzeko [[aitzur]]rak, harria leunduz egindako [[aizkora]]k, [[igitai]]ak, [[laban]]ak eta beste asko. Era berean, [[zeramika]] asmatu zen. [[Paleolito]]an gizakiak nolabaiteko ontziak egiten bazituen ere, Neolitoan hasi zen zeramika garatzen, eta era askotako ontziak asmatu ziren eginkizun berezietarako.
 
Bi arrazoi nagusik bultzatuta sortu eta indartu zen zeramika:. bataAlde izan zenbatetik, gizakia leku jakin batean finkatu eta etxe eta herri iraunkorrak eraiki zituelazituen labore lurren inguruetan; hala, garai hartan asmatu ziren lurrezko adreiluak etxeak eta bestelako eraikuntzak egiteko; orobat, beroa jasateko eta isurkariak gordetzeko ontziak ere egiten hasi ziren. Beste arrazoia izan zenBestetik, gizakiak uztak gordetzeko premia izan zuela eta, horretarako ontziak egiten hasi zela laboreak gordetzekozen. Hala, gizakiaGizakia taldean bizitzen hasi zelarik, lanbide eta gizarte harreman berriak sortu ziren haren ondorioz: adibidez, lan espezializatua sortu zen eta trukeak ([[merkataritza]]) funtsezkoak gertatu ziren gizarte antolaketa berrian.
 
== Neolitoaren amaiera eta lehen zibilizazioen sorrera ==
[[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]], ibai handien inguruko lur emankorretan ([[Nilo]], [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien inguruan), eraiki ziren lehenengo hiriak. Gerora, hiriak handituz joanhanditu ahala, harresiz babestu eta lehenengo armada iraunkorrak sortu ziren haiek babesteko. Hala, hiriakHiriak beren artean harremanetan hasi ziren dela merkataritzaren edobidez, indarrendela bidezindarrez. Modu horretan, lehen hiri elkarteak edo zibilizazioak agertu ziren K.a. 3500. urte inguruan. Eufrates eta Tigris ibaien artean [[Mesopotamia]]ko zibilizazioa sortu zen, Nilo ibaiaren inguruan [[Antzinako Egipto|Egiptokoa]], eta [[Indo]] haranean, berriz, [[Indoko kultura]]. Halaber, Txinan [[Hoang Ho]] eta [[Yangtze]] ibaien inguruan sortu ziren zibilizazio guneak.
 
== Erreferentziak ==