Hirugarren Reicha: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{lanean|xirkan}}
{{Antzinako herrialde infotaula
| izena= Hirugarren Reicha
87 ⟶ 88 lerroa:
== Historia ==
[[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoko Alemanian XIX. mendeko liberalismoa ospea galduz zihoan. Hango erakundeen historia liberalismoaren kontrakoa eta aristokraziaren aldekoa izateagatik berezi zen, baina Alemaniako sozialdemokraziak bere gain hartu zuen proiektu liberala bere formula demokratikoan. Horretxek galarazi zuen [[1919]]an [[Espartakisten Liga|espartakisten]] iraultza. [[Weimarko Errepublika]] berria ez zen errejimen demokratiko bati egonkortasuna emateko gauza izan, egoera zena zelako: oso krisi ekonomiko larria (inflazioa eta langabezia), eliteko militarrak eta intelektualak nazionalismo autoritario baten aldeko (iraultza kontserbadorea), gudari ohi asko (ongi antolatuak eta gerrarako prest), gerra ordainaren zama ekonomiko zein sinboliko ikaragarria, eta ezker politiko gero eta aktiboagoa. Giro horretan, autoritarismoko jarrera garbietara egin zuen eliteko liberalismoak ([[Franz von Papen|von Papen]] eta [[Kurt von Schleicher|Schleicher jeneralaren]] gobernuek).
[[1932]]ko uztaila eta urriko hauteskundeetan, [[Nazionalsozialismo|Alemaniako Langile Alderdi Nazional-Sozialistak]] botoen %37,3 eta %33,0 lortu zuen, hurrenez hurren. Ezegonkortasun politikoa eta gobernu sendoa osatzeko ezintasunak zirela eta, [[1933]]ko [[urtarrilaren 30]]ean, [[Franz von Papen]]en aholkuz, [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]] presidenteak [[Adolf Hitler]], NSDAPko liderra, hautatu zuen kantzeler (gobernuburu). Izan ere, von Papenek -kantzelerordea gobernu horretan- Hitler kontrolatzeko gauza izanen zela uste zuen<ref>Emma SANCHEZ MONTAÑÉS: [http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contextos/3084.htm La dictadura alemana] Artehistoria.jcyl.es</ref>. Hindenburg, [[Lehen Mundu Gerra]]n zehar kantzeler izandakoa, [[1934]]ko [[abuztuaren 2]]an hil zen. Ordu gutxiren buruan, [[Adolf Hitler]]rek bere burua presidente izendatu zuen, era horretan bi karguak (estatu eta gobernuko buruzagitzak) batuz. Hau Alemania Nazi edo Hirugarren Reicharen hasiera izan zen.▼
[[1923]]an naziek [[Garagardotegiko Putscha]] antolatu zuten [[Munich]]en, Alemaniako gudarostearen parte handi bat erakarriko zuen indarrezko ekintza ausart bat bezala, aginpidea hartzeko. Horrela, jarrera ultranazionalista eta arrazista garbiekin, [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista]] (NSDAP) azaldu zen bat-batean Alemanian. Ekinaldiak ordea huts egin zuen, eta Hitlerrek beste era batera antolatu behar izan zuen aginpidera iristeko bidea, helburu berberarekin beti ere: sistema ''zaharra'' irauli, eta haren ordez estatu totalitario baten projektua jarri.
▲[[1932]]ko uztaila eta urriko hauteskundeetan, [[Nazionalsozialismo|Alemaniako Langile Alderdi Nazional-Sozialistak]] botoen %37,3 eta %33,0 lortu zuen, hurrenez hurren. Ezegonkortasun politikoa eta gobernu sendoa osatzeko ezintasunak zirela eta, [[1933]]ko [[urtarrilaren 30]]ean, [[Franz von Papen]]en aholkuz, [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]] presidenteak [[Adolf Hitler]], NSDAPko liderra, hautatu zuen kantzeler (gobernuburu). Izan ere, von Papenek -kantzelerordea gobernu horretan- Hitler
Nolanahi ere, Hitler kantzeler izendatu zuten egunaren biharamunean hasi zen aginpidea (''Machtergreifung'') lortzeko benetako borroka. Hurrengo egunetan –agerri eta desfile, bilera masibo, banderak haizetara– asaldaturik eta aztoraturik ibili zen jendea. Hitlerrek Legebiltzarra desegitera eta hauteskundeak deitzera behartu zuen Hindenburg. [[1933]]ko [[martxoaren 5]]ean egin ziren hauteskundeak, oso-oso giro gogorrean: beldurra eta indarkeria ziren nagusi eta, [[Reichstag]]i su eman ziotelako aitzakian (komunistei leporatu zieten ekintza), eten egin ziren herritarren eskubideak oro. Botoen %44 bere alde, eta Aginte Osoaren Legea onarturik, Alemaniako diktadore bihurtu zen Hitler. Legebiltzarreko instantziak banan banan deseginez joan zen, Länderrak berdindu zituen, NSDAP izan ezik alderdi guztiak debekatu zituen, alderdi horretako hegal erradikal osoa eta balizko oposizio eskuindarra suntsitu zituen kideak hilez ([[Labana luzeen gaua]], [[1933]]ko [[ekainaren 29]]an) eta, bere burua Alemaniako [[Führer]] izendatuz, bere gain hartu zituen aginte guztiak. Hitlerrek izugarrizko azkartasun eta erabakitasunez jokatu zuen aginpidea lortzeko. Hindenburg [[1934]]ko [[abuztuaren 2]]an hil zen. Ordu gutxiren buruan, Adolf Hitlerrek bere burua presidente izendatu zuen, era horretan bi karguak (estatu eta gobernuko buruzagitzak) batuz. Hau Alemania Nazi edo Hirugarren Reicharen hasiera izan zen.
''[[Lebensraum]]'' edo (''bizi-eremua'') lortzeko lurralde gertuak anexionatzearen Hitlerren politikak [[Bigarren Mundu Gerra]]ren hasiera eragin zuen [[1939]]ko [[irailaren 1]]ean, [[Polonia]] inbaditu zuenean. Hasiera batean, Alemania erraz lortu zituen garaipen militar handiak ''Blitzkrieg'' edo "tximista guda" taktikaren bitartez. Horrela [[Belgika]], [[Herbehereak]], [[Danimarka]], [[Luxenburgo]], [[Balkanak]], [[Grezia]] eta [[Norvegia]] Europan, eta [[Tunisia]] eta [[Libia]] Ipar Afrikan menperatu zituen. Baina gero, porrotak hasi ziren: [[Ingalaterrako Batailan]], [[Royal Air Force|RAFek]] [[Luftwaffe]] mendean hartu zuen ([[Australia]], [[Kanada]], [[Polonia]], [[Frantzia]], [[Finlandia]] eta abarren laguntzarekin). [[1941]]ean [[Errusiako Kanpaina]]n Alemaniako armada ez zen nahikoa hain lurralde zabala menderatzeko. Errusiako porrotak [[1941]]ean (Moskura heldu eta [[Siberia]]tik ekarritako hornidurak moztea) eta [[1942]]an ([[Kaspiar Itsasoa]]ren petrolioa kontrolatzea), eta [[Ameriketako Estatu Batuak]] [[1941]]eko abenduan gudan sartzeak gerra irauli zuen: aliatuek Alemania bonbardatu zuten [[1945]]eko [[maiatzaren 8]]an erregimen nazi kapitulatu zen arte.
98 ⟶ 105 lerroa:
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2013/08/23}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
| |||