|
== Historia ==
[[1312]]an [[Nafarroa]] [[Araba]]ko gaizkileengandik babesteko [[Etxarri-Aranatz]] eraiki zen, eta aurretik han zen Aranatz herriko biztanleek populatu zuten. [[1351]]ann herria eraikia zegoen, eta urte hartan herria gotortzeko obraklanak hasi ziren, baina [[1396]]an beharrezkoa ez zela erabaki zuten.
[[1378]]an Etxarri-Aranazko dorrea gaztelarrek hartu zuten, eta 1.500 florin lapurtu. [[1388]]an [[Karlos III.a Nafarroakoa]]k Etxarriko elizako zergak [[Baiona]]ko apezpikuari eman zizkion. [[1500]]. urtean [[Nafarroako erregeen zerrenda|Nafarroako erregeak]] [[Ergoiena]] Etxarri-Aranaztik bereizi zuen.
[[1834]]an, Lehendabiziko gerra karlistaren kontestuan, Gipuzkoa, Araba, BizkaiaBizkai eta Nafarroako Diputazioak eta berenhaien milizia karlistak Zumalakarregiren agindupean jarri ziren Etxarri Aranatzen.
[[1923]]an, Juventud Euskalduna elkartea sortu zen. Goldarazena, Lazkoz, Arbizu eta beste batzuk izan ziren sortzaileak.
[[1932]]. urtean, abuztuaren 19ko udal osoko bilkuran, Etxarri Euskal Autonomia Estatutuaren alde agertu zen. Bost hilabete geroago, Jose Maria Markotegik alkatetza utzi zuen, eta haren ordez batzorde batek hartu zituen bere gain udaletxeko lanak. 1933ko martxoan, Euzko Etxea eratu zen herrian. Ordurako, Zentro Errepublikarra eta Karlista ere bazeuden eta, beraz, esan daiteke esparru ideologiko nagusiek bazutela non elkartua. Batzorde kudeatzailearen ondoren udalbatza berria osatu eta alkate Benedikto Barandalla izan zen. Gehienak eskuindarrak ziren eta bakar batzuk nazionalistak. Sozialistei berehala sartu zitzaien okerreko begitik alkatea, hura "as de los carlistas, que ha puesto su vara de mando al servicio de la sotana" zela esanez. Alkatearen jarrera eskuindarrak eta jarduera ez oso demokratikoak istilu gogorrak sortu zituen, izan ere, Guardia Zibilak ekarri baitzituen dantza saio batbateko partaideak sakabanatzeko. Gazte batzuk atxilotuak izan ziren eta gobernadoreak 75 pezetako multa ezarri zion bakoitzari.
[[1936]]ko lehen hilabeteetan, antolatu zen berriro UGTren Langile eta Nekazari Saila, beraiek ziotenez, Sakanako mugimendu sindikalaren eragile moduan lan eginezegiteko. Altxamendua eta gerra zibila etortzeanzibilarekin, Benedikto Barandallak, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen bolondresakboluntarioak bilduz eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe erreprimitzenzapaltzen, asko fusilatuz, bortxatuz, txantajeatuz, lapurretak eginez... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten, hogeitalau urteko nekazariak ziren biak.
Aldi berean, udalak behin eta berriro erabakialdarrikatu zuen altxamendu militarraren alde zegoela, eta aho batez erabaki zuen udal aretoan berriro Jesusen Bihotza paratzea, eta baita eskoletan gurutzeak ere, ''Los cuales fueron retirados (anteriormente) por orden de Gobiernos sectarios de la Nación'''. Bilkura berean, Guardia Zibilen postuko komandantea zen Francisco Ramos Etxarriren agiria onetsi zen. Bertan, Felipe Zeberio Arratibel eta Francisco Etxarri Jaka aguazilen kargugabetzea erabaki zen, ''por no inspirar afecto a la restauración de la Patria'', eta kargugabetze horiek aho batez onartu ziren udalbatzan. Izan ere ''desde hace bastante tiempo estos guardas se distinguieron haciendo ostentación de sus ideas marxistas así como también por su falta de respeto a la autoridad local y negligencia en el cumplimiento de sus obligaciones''.
1936ko abuztua lau etxarriarren hilketarekin bukatu zen. Horien artean, UGT-riUGTri loturik antolatu berria zen Langile eta Nekazarien Saileko Zuzendaritzako Batzordeko kideak zirenak: Antonio Maiza, lehendakaria, 29 urtekoa eta nekazaria; Andres Gonzalez, idazkaria eta lanbidez ferrobiarioa; eta aurreko bien laguna zen Clemente Araña, bokala. Hirurak Urbasan hil zituzten, Otxoportilloko leizearen ondoan. Ondoren, zakurrak balira bezala zulora bota zituzten. Paulo Gartziandia delako batekGartziandiak ere, bidehala berbera jarraituhil zuenzuten.
Orduan komandantea zen Francisco Ramosen txostenean agertzen denez, Maria Maiza eta Maria Soledad Olejua irakasle nazionalistei ''nacionalistasnazionalista antipatrióticasantipatriotikoak'' direlaizatea leporatzenleporatu dietezieten. Beste irakasle batzuek ere sufritu zuten errepresio faxista.
Irailean beste bi etxarriar fusilatu zituzten, batetik, Narciso Artola, 32 urtekoa eta lau seme alaben aita. Urbasan fusilatu zuten irailaren 6an. Bestetik, geroxeago atxilotu zuten Felix Lopez, praktikantea eta Udaleko Batzorde Kudeatzailearen lehendakaria izana. Altsasuko kartzelara eraman zuten lehenik eta handik Lizarrustira, irailaren 22an. Bertan fusilatu zuten.
Jendea kargugabetzen jarraitu zuten, baita udaletxean bertan ere. Zehazki, 1936ko urriaren 10eko bilkuran, ''se lee el oficio del Sr. comandante de puesto, destituyendo de sus cargos a los concejales Esteban Imaz, Pedro Goñi y Bautista Belza por ser nacionalistas y antipatnotasantipatriotas, designándose como sustitutos a D. Primitivo Quintana y D. Timoteo Jaca''. Argi zegoen herrian nork zuen agintea.
Bizkaiako frontean 1937an hil ziren Luis Imbert, Bernardo Lopez eta Rufino Bikuña kontatuzgehituz gero, hamaika izan ziren Etxarrin altxamendu faxistaren lehen hilabetetanhilabeteetan, Errepublikaren alde bizitzabizia galdu zuten etxarriarrak. Gainera, Nafarroako beste herrietan bezala, izan ziren konfiskatutako etxeak eta emakumeei egindako ile-mozketamozketak eta tortura ankerrak ere. Azken eginkizun honetan, Martzelino Jauregi nabarmendu zen bereziki.
Benedikto Barandallaren taldeak, oroitzapen mingotsa eta ankerra utzi zuten bai Sakana etaSakanan bai Gipuzkoan, aurretik esan bezala, gerrako jauntxo baten gisa aritu ziren ia hiru hilabetez, aurretik esan bezala errepresioa, konfiskapenakkonfiskatzeak, fusilatzeak, bortxaketak, torturak... gauzatuzgauzatu zituzten. Bere taldea urriaren bukaeran desegin zen, kideak armada frankistan integratuzintegratu ziren.<ref>o Altafaylla, Navarra 1936. De la esperanza al terror, Altafaylla, Tafalla, 2008.201-204. orrialdeak</ref>
== Hezkuntza ==
|
