«Yamuna»: berrikuspenen arteko aldeak

| izena = IamunaYamuna

| oina = [[Taj Mahal]]a IamunaYamuna ibaian isladatuaislatua [[Agra]]n

'''IamunaYamuna ibaia''' (batzuetan Jamuna edo Jumna bezala transkribatua) ([[sanskrito]]z यमुना, [[urdu]]z جمنا) [[Ganges]] ibaiaren ibaiadarrik handiena da, baita [[India]] iparraldeko ibairik garrantzitsuenetako bat ere. 6.387 metroko altueran jaiotzen da, [[Yamunotri]]n, Banderpooch mendien hegomendebaldekohego-mendebaldeko magaletan, behe Himalayan, eta 1.376 kilometroko ibilbidea egiten du [[Triveni Sangam]]en itsasoratu aurretik, [[Allahabad]]en, hamabi urtetik behin egiten den [[Khumba Mela]] erromesaldia egiten den tokia. Trivenin (hiru ibai), hinduek han lurrazpiko ibai ikustezinaikusezina den [[Sarasvati ibaia]] elkartzen dela uste baitute, oso antzinako den [[Rig-veda]] testuan jada aipatzen dena ([[K. a. X. mendea]]), Iamunaren ura nahiko gardena da, Gangesenak horixkagoak diren bitartean. Bere arroa oso zabala da, 366.223 kilometro karratukoa (Gangesen arroaren %40,2a).

IamunakYamunak [[Uttarakhand]], [[Haryana]] eta [[Uttar Pradesh]] estatuak, hiriburua den [[Delhi]] eta [[Himachal Pradesh]] estatuaren muga ere bada. Bere bidean ibaiadar ugariren urak jasotzen ditu., [[Giri ibaia]], [[Tons ibaia]] (bere ibaiadarrik luzeena eta handiena bere ibilguaren goikaldekogoialdeko zatian), [[Hindon ibaia]] (400 km), [[Chambal ibaia]] (1050 kilometro), [[Betwa ibaia]] (610 kilometro), [[Mandakini ibaia]], [[Sindh ibaia]] (470 kilometro) eta [[Ken ibaia]] (427 kilometro) barne. Garrantzitsuena Chambal ibaia da, honek, era berean, ibaiadar ugari jasotzen dituelarik, garrantzitsuenak [[Khan ibaia]], [[Kshipra ibaia]], [[Kalisindh ibaia]], [[Parbati ibaia]] eta [[Banas ibaia]] direlarik. [[Baghpat]], [[Delhi Berria]], [[Noida]], [[Mathura]], [[Agra]], [[Firozabad]], [[Etawah]], [[Kalpi]], [[Hamirpur]] eta [[Allahabad]] hiriak ibai honen ertzean daude, eta bere parean monumentu garrantzitsu ugari dago, horien artean Agran dagoen [[Taj Mahal]] mausoleo ospetsua nabarmentzen delarik.

IamunarenYamunaren ezaugarririk garrantzitsuena oso emankorra den alubioizko lautada bat osatzen duela da, IamunaYamuna-Ganges [[Doab]]a bezala ezagutzen den lur zatia, IamunaYamuna eta Gangesen artean, [[Indo-gangear ordokia]]n dagoen eskualde bat. Iraganean komunikazio bide garrantzitsua izan zen arren, gaur egun ibaia, oinarrian, zeharkatzen dituen lurrak ureztatzeko erabiltzen da. Ia 57 milioi pertsona daude IamunaYamuna ibaiaren menpe. Urteroko 10.000 hektometro kubiko segundoko isuriarekin eta 4400 hektometro kubikoren erabilerarekin (horietatik ureztatzeko erabiltzen dena %96 dena), ibaiak Delhiren ur horniketaren %70a ematen du.

Ganges bezala, IamunaYamuna ibaia ere oso miretsia da hinduismoan eta IamunaYamuna jainkosa bezala gurtua ibilgu osoan zehar. [[Hindu mitologia]]n, IamunaYamuna eguzkiaren jainkoa den [[Surya]]ren alaba eta heriotzaren jainkoa den [[Yama]]ren arreba da, beraz, [[Yami]] bezala ere ezaguna, eta, sinesmen herrikoien arabera, bertako ur sakratuetan bainatzeak heriotzaren oinazeetatik askatzen du.

IamunarenYamunaren ura ''nahiko kalitate onekoa'' da Himalayako Yamunotrin duen iturritik Wazirabaderaino doan 375 kilometroko tartean. Delhin, Wazirabad eta Okhla hesien artean dauden 15 hustubideren bidez hondakin urak isurtzen dira, ibaia oso kutsatua egotea eragiten dutenak. Funtzionario batek ibaia "ur beltzen kolektore" bezala deskribatzen du, [[oxigeno eskari biokimiko]]a (DBO) 14 eta 28 miligramo litroko baloreetan dagoelarik, eta [[koliforme]] kopuru handiak dituena. Ibaiak, hiru iturri nagusitatik jasaten du kutsadura: etxeak eta udal hondakin uren kanporatzea, nekazaritza ahalbidetzeko egiten den deforestazioaren ondorio den lurraren higadura, ongarri, belar hiltzaile eta pestiziden eratorri kimikoen garbiketarekin batera, eta, azkenik, aktibitate komertzialaren eta industrialdeen korronteak.

=== IamunaYamuna Uttarakhanden ===

[[Fitxategi:Himalayas at dusk from Mussoorie, Uttarakhand.jpg|left|250px|thumb|Banderpoonch tontorrak, IamunarenYamunaren iturrien tokia, [[Mussoorie]]tik ikusita.]]

[[Fitxategi:Yamunotri temple and ashram.jpg|left|250px|thumb|Yamunotriko tenplua ibaiaren ertzean, IamunaYamuna jainkosari eskainitako santutegia.]]

[[Fitxategi:Indo-Gangetic Plain.jpg|right|250px|thumb|IamunaYamuna ibaiaren ibilgua indo-gangear ordokian.]]

IamunaYamuna ibaiaren urruneneko iturriak [[Yamunotri]] glaziarrean daude, 6.387 metroko altueran, Banderpooch tontorren hegomendebaldekohego-mendebaldeko magaletan, [[Behe Himalaya]]ko [[Mussoorie mendilerroa]]ren zati dena. Administratiboki, ibaia Uttarakhand estatuko [[Uttarkashi barrutia]]n jaiotzen da, [[Haridwar]] hiri santutik apur bat iparraldera. Mendiko zenbait ibai eta errekaztoerrekasto txiki, IamunaYamuna, berez, Yamunotrin jaiotzat hartzen da, 3.923 metroko altueran, hinduismoko santutegirik sakratuenetako bat dagoen tokia, [[IamunaYamuna (jainkosa)|IamunaYamuna]] jainkosari eskainia eta [[Chota Char Dham]]en zati dena, erromesaldi zirkuitoazirkuitua edo [[Yatra]]. Orain ere oinez joanda, tenplutik gertu, ibaiaren eskuinaldeko ibarra jarraitzen duen 13 kilometroko ibilaldi batean, ''Markendeya Tirtha'' dago, non [[Markandeya]] [[rishi]] edo jakintsuak [[Markandeya Purana]] idatzi zuen.