|
Klimatologia da klima aztertzen duen [[jakintza]]. Paleoklimatologiak, aldiz, antzinako klima aztertzen du, hainbat jatorriko laginak ikertuz, hala nola, [[aintzira]] hondoetako sedimentuak, [[izotz]] harriak edo [[koral]] eta [[zuhaitz]] eraztunak.
==Klima eta eguraldia==
[[Eguraldia]], [[troposfera]]ren egoeran, haren energia egoera eta egoera horrek sortzen dituen gertaerak zehaztuz, une jakin batean eragiten duten faktoreen ekintzaren emaitza da (lurraren azaletik gertuen dagoen egurats geruza da troposfera; han gertatzen dira eguraldia eta klima eragiten dituzten gorabehera guztiak). Horren arabera [[meteorologia]] aro jakin baten egoera jakin bat Lurreko hainbat tokitan gerta daiteke, hartarako behar diren baldintzak gertatzen baldin badira, betiere. Baina azken batean eguraldia ez da leku jakin batean (ohi ez bezala agian) gertatzen ari den zerbaiten une-uneko argazkia baizik, eta leku horretako historia naturalaren une hori ezagutaraztea da duen balio bakarra. [[Izadi]]a hobeto ezagutu nahian, gertaera jakin hori maiz gertatzen den ala ez (eta, orobat, denboran zehar zer bilakaera izan dezakeen) jakitea da zientzialariei interesatzen zaiena.
Lurrean leku eta une jakin batean gertatzen den eguraldia bere energia egoeraren ondorio da. Bi faktore mota nagusiren arabera aldatzen da eguraldia denboran zehar. Urtearen iragaitzari lotua dagoen erregulartasun zikliko bat duten eragileek eragile multzo bat osatzen dute, eta multzo hori osatzen dutenen artean [[Eguzki]]tik datorren energia da eragile nagusia. Erregulartasunik gabeko kausa zorizkoek osatzen dute, berriz, bigarren multzoa. [[Hodei]]ak dira multzo horretako adibide bat; troposferara iristen den energia kopuruan eragina duen gertaera maiztasun jakinik gabeko bat dira, alegia.
Bi faktore mota horien elkar eragin bateratutik konbinazio jakin bat gertatzen da une bakoitzean, eta hori da, hain zuzen, eguraldia deitzen dena. Lehenengo faktoreak besterik izango ez balitz, egoera erregularki aldatuko litzateke denboran zehar, eta horrek argi eta garbi aurre ikus daitezkeen gorabehera batzuk mugatuko lituzke, bilakaera grafikoak marrazten eta aldaketa formulak ondorioztatzen lagundu beharko liguketen gorabehera batzuk, hain zuzen. Bigarren faktore taldeak, berriz, zera eragiten du: alegia, une jakin bakoitzari balio bat egokitu ordez egoera multzo bat egokitzen zaiola, eta egoera multzo horretatik bakar bat gauzatzen dela, aldiko. Eta hala, zenbait urtetako irailaren 10eko egunen multzoan, adibidez, energia egoerak guztietan egoera bera zehaztuko lukeen arren, nekez aurkituko dira bi egoera berdin.
Denboran zehar aldatzen diren, baina ''batez besteko'' egoera baten inguruan egonkor eusten dioten parametroen multzoa da klima, eta hura aztertzen duen jakintza, berriz, klimatologia. Meteorologiak ere parametro horiek berak aztertzen ditu, denbora faktorea gehituta, parametro horiek denboran zehar dituzten gorabeherak aztertzeko. Lehenbizi parametro horietako bakoitzaren batez besteko balioa kalkulatzen da. Urteko edo hileko batez besteko tenperatura 15 [[gradu zentigradu]]takoa dela esaten bada, denbora horretan jasotako beroa denbora guztian hamabost graduko tenperatura egin izan balu jaso izango litzatekeena adina dela esan nahi da. Batez besteko horrek ez du ordea faktorea nola aldatzen den adierazten. Hori dela eta, parametroaren muturretako balioak zehazten dira lehenbizi, eta informazio gehiago nahi bada, aldaketaren grafikoa egiten da gero.
Klimatologian erabiltzen diren oinarrizko parametroak [[tenperatura]] eta [[hezetasun]]a dira, baina batez besteko meteorologia egoeretan duen eragina kontuan izanik, [[landaredi]]a ere hartzen da klimaren kausa eta efektutzat.
==Klima eta eguraldia==
{{Eguraldia}}
Meteorologoek "[[eguraldi]]" hitza erabiltzen dutenean, eguratsean[[egurats]]ean epe labur batean gertatzen diren gorabeherez ari dira, hau da, tenperaturan[[tenperatura]]n, hodeietan[[hodei]]etan, prezipitazioetan[[prezipitazio]]etan eta haizeetan[[haize]]etan minutu batetik bestera, hil batetik bestera gertatzen diren aldaketez.
Eguraldiaren epe luzeko adierazpenari klima esaten zaio. Beste era batera esanda: eskualde jakin bateko klima, delako eskualde horretan eguraldiak epe luze samar batean ?-zenbait [[hamarraldi?]]- dituen estatistika ezaugarrien araberakoa da. Aditu batzuen ustez, 10 eta 100 kilometro koadrokm² bitarteko eremua duten eskualdeen klima '''''mesoklima''''' baten parte gisa har daiteke. Hala, beraz, [[ibar]] baten edo [[hiri]] baten propietate atmosferikoak kategoria horri dagozkio.
Hedadura handiko alde bateko (eskualde bat, herrialde bat edo are [[kontinente ]] bat) ezaugarri meteorologikoak azaltzeko, berriz, '''''makroklima ''''' terminoa erabiltzen da. ▼Hala, beraz, ibar baten edo hiri baten propietate atmosferikoak kategoria horri dagozkio.
'''''Mikroklima ''''' hitza, aldiz, ekologian[[ekologia]]n-eta oso erabilia, [[organismo ]] baten [[habitat naturalarennatural]]aren klima ezaugarriei dagokio, ingurune jakin eta ongi mugatu bat hartzen du, landarediak[[landaredi]]ak, [[lurzoru|lur osagaiek ]] eta eguzki argiari buruzko orientazioak eta esposizioak zehaztua, zeinean, oso tarte txikian, gorabeherak izan baitaitezke alde batetik bestera. ▼
▲Hedadura handiko alde bateko (eskualde bat, herrialde bat edo are kontinente bat) ezaugarri meteorologikoak azaltzeko, berriz, makroklima terminoa erabiltzen da.
Oro har, eguratsaren batez besteko egoera bezala definitu da klima, eta zenbait hamarralditan ?(hogeita hamar urtetik berrogeita hamar urtera ?) jasotako datuetan oinarrituta egiten da batez besteko hori . Baina eskualde klimatiko guztietan eguratseko eguraldia etengabe aldatzen ari dela kontuan izan gabe, definizioa ez dago behar bezala osaturik. ▼▲Mikroklima hitza, aldiz, ekologian-eta oso erabilia, organismo baten habitat naturalaren klima ezaugarriei dagokio, ingurune jakin eta ongi mugatu bat hartzen du, landarediak, lur osagaiek eta eguzki argiari buruzko orientazioak eta esposizioak zehaztua, zeinean, oso tarte txikian, gorabeherak izan baitaitezke alde batetik bestera.
Klimaren definizioan, beraz, kontuan izan behar da eguraldiaren bilakaera normala edo batez bestekoa, dituen gorabetuaheragorabehera guztiekin. Hala, leku jakin bateko klimari buruzko zenbakizko ezaugarriak jakin nahi badira, tenperatura, prezipitazio eta haizearen batez besteko balioak ez ezik haiek noiz eta nola eskuratu ziren ere jakin beharra dago, eta orobat batez besteko balioari buruzko maiztasuna eta gorabeherak ere, eta airearen hezetasuna, [[egurats presioapresio]]a, hodeiak, [[zeru ]] garbiko eguzki orduak, ikusgaitasuna, [[elur ]] geruza, eta, oro har, [[estatistika ]] bidez bereiz daitekeen meteorologia gertaera oro. Hala egin dira klima mapak, alegia, datuen batez besteko balioak erabiliz eta kalkulu estatistikoak eginez. Denboran zehar aldagarriak baina ?''batez besteko ?'' egoera baten inguruan aldagaitzak diren parametroen multzoa da klima, eta [[klimatologia ]], berriz, parametro horiez diharduen jakintza. ▼▲Oro har, eguratsaren batez besteko egoera bezala definitu da klima, eta zenbait hamarralditan ?hogeita hamar urtetik berrogeita hamar urtera? jasotako datuetan oinarrituta egiten da batez besteko hori.
Baina eskualde klimatiko guztietan eguratseko eguraldia etengabe aldatzen ari dela kontuan izan gabe, definizioa ez dago behar bezala osaturik.
▲Klimaren definizioan, beraz, kontuan izan behar da eguraldiaren bilakaera normala edo batez bestekoa, dituen gorabetuahera guztiekin. Hala, leku jakin bateko klimari buruzko zenbakizko ezaugarriak jakin nahi badira, tenperatura, prezipitazio eta haizearen batez besteko balioak ez ezik haiek noiz eta nola eskuratu ziren ere jakin beharra dago, eta orobat batez besteko balioari buruzko maiztasuna eta gorabeherak ere, eta airearen hezetasuna, egurats presioa, hodeiak, zeru garbiko eguzki orduak, ikusgaitasuna, elur geruza, eta, oro har, estatistika bidez bereiz daitekeen meteorologia gertaera oro. Hala egin dira klima mapak, alegia, datuen batez besteko balioak erabiliz eta kalkulu estatistikoak eginez.Denboran zehar aldagarriak baina ?batez besteko? egoera baten inguruan aldagaitzak diren parametroen multzoa da klima, eta klimatologia, berriz, parametro horiez diharduen jakintza.
Klima sistema 1975ean definitu zen lehenengo aldiz, Munduko Meteorologia Elkartearen Egurats Ikerketarako Programa Orokorrak prestatu zuen dokumentu batean. ▼
Honela zioen definizioak: elkarrekin loturik dauden bost osagaiez eraturiko sistema bat da klima sistema: eguratsa, hidrosfera, kriosfera, litosfera eta biosfera. Osagai horietako bakoitzak azpisistema heterogeneo termohidrodinamikoak eratzen ditu, besteek ez bezalako tasun fisikoak ditu, estu loturik dago gainerako osagaiekin energia eta materia jarioak eragiten dituzten prozesu konplexuen bidez, eta eguzki irradek ?kontuan hartzeko moduko energia iturri bakarra baita hori? gobernatzen dute. ▼
==Klima sistema==
▲Klima sistema 1975ean definitu zen lehenengo aldiz, Munduko Meteorologia Elkartearen Egurats Ikerketarako Programa Orokorrak prestatu zuen dokumentu batean. Honela zioen definizioak:
Lurreko klima sistema energia trukeen mende eta orekan dagoen sistema bat da.
:''elkarrekin loturik dauden bost osagaiez eraturiko sistema bat da klima sistema: [[egurats]]a, [[hidrosfera]], [[kriosfera]], [[litosfera]] eta [[biosfera]].
▲Honela zioen definizioak: elkarrekin loturik dauden bost osagaiez eraturiko sistema bat da klima sistema: eguratsa, hidrosfera, kriosfera, litosfera eta biosfera. Osagai horietako bakoitzak azpisistema heterogeneo termohidrodinamikoak eratzen ditu, besteek ez bezalako tasun fisikoak ditu, estu loturik dago gainerako osagaiekin energia eta materia jarioak eragiten dituzten prozesu konplexuen bidez, eta [[eguzki irrada|eguzki irradek ]] ?(kontuan hartzeko moduko energia iturri bakarra baita hori ?) gobernatzen dute.
Lurreko klima sistema energia trukeen mende eta orekan dagoen sistema bat da. Sistema horren barruan hiru zati bereizten dira: sarrerak (sistemaren funtzionamendua baldintzatzen duten mekanismoak), erdigunea (eguratsa, sarreren kontrolpean) eta irteerak (Lurreko klimak, multzo oso horren ondorioa).
Sistemaren funtzionamendua, beraz, mekanismo edo eragile askoren mende dago (sarrerak): eguzki irraden energia, Lurraren errotazioa, [[orbita]] mugimendua, itsaso eta lurren banaketa, lurraren eta ozeanoen [[topografia]], eta eguratsaren eta ozeanoen osaera. Eragile horietan eguzki irraden energia da, dudarik gabe, nagusia, sistemaren barruan sortzen diren prozesu gehienen oinarrizko [[energia iturriaiturri]]a baita bera. Klima sistemaren erdigunea, berriz, eguratsa da: izan ere, lur azaleko eguraldia eta klima eratzen duten energia trukatze eta eraldatze gehienak airearen mugimenduaren bidez egiten dira, aireak berehala erantzuten baitie bero banaketaren gorabeherei.
Irteerak, berriz, Lurreko klimak dira, bakoitzak bere ezaugarriak dituela eta sarrerako mekanismo bat edo besteren eragina erakusten duela.
Klima sistemaren oreka horren ondorioetako bat Lurreko irradaren oreka da: Lurrak Eguzkitik hartzen duena adina energia islatzen du kanpoaldera, eta, beraz, lurraren batez besteko tenperatura ez da aldatzen.
Beste ondorio bat Lurreko uraren oreka da: ozeanoaren[[ozeano]]aren, eguratsaren eta konti-Lurraren gainaldera eguzki irrada gutxiago iristeak dakarren berrelikatze positiboaren adibidea.<br><br>nenteenkontinenteen artean ura lekuz aldatzeak horien artean sortzen den ur gehiegitasuna eta gutxiegitasuna orekatzen ditu.
Sistemaren oreka orokorrak Lurreko klimen egonkortasuna dakar. Horrek ez du, inondik ere, klimak aldatzen ez direnik esan nahi. Aitzitik, gertaera larri batek, izan kanpoko perturbazio bat ?(klima sistemaren kanpoko eragileren batean aldaketaren bat gertatu izanak eragina: gorabeherak eguzki irradetan, aldaketak Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen orbitan?), izan barneko bat ?sumendietako([[sumendi]]etako erupzioak, aldaketak hormaguneen[[hormagune]]en zabaleran edo lur azalaren gora-beheretan, [[karbono dioxidoarendioxido]]aren gehitzea, [[baso galtzeagaltze]]a, etab.?), aldaketak eragiten ditu klimetan eta klimen banaketan.
Beraz, gaur egungo klimen mosaiko hau klimen historia jarraituaren une jakin bat besterik ez da, aldaberatasun naturala baita, hain zuzen, klimen berezitasun nagusietako bat.
Sistemako atalen arteko doitze eta kontrol prozesuetan zeresan berezia dute [[berrelikatze]] edo ''feedback'' mekanismoek: aldagai batek beste bati eragiten dionean, bigarrenaren eraginak lehenengoa eraldatzen du atzera; zirkuitu itxi bat eratzen da orduan, eta hasitako prozesua, edo areagotu egiten da (berrelikatze positiboa) edo moteldu (berrelikatze negatiboa). Eta hala, kanpoko edo barneko perturbazio batenSistemabaten bakartuaren, itxiaren eta irekiaren eskemaeraginpeaneraginpean dagoenean klima sistema, berrelikatze mekanismoak sortzen dira aldagaien artean, denbora eskala ez beti berdinetan (hilabeteak edo milaka urteak). Lurraren gainazala jotzen duten eguzki energiaren aldaketek tenperaturan izan dezaketen eragina aztertzea izango litzateke berrelikatze positiboaren adibide bat: baldin lur azalera eguzki energia gutxiago iristen bada, tenperaturak behera egingo du, elur gehiago egingo du, hormaguneak[[hormagune]]ak ere hedatuz joango dira, eta horren ondorioz, albedoa[[albedo]]a handitu egingo da; eguzki irrada gehiago igorriko litzateke kanpora eta tenperatura are gehiago apalduko litzateke.
Klimaren hau bezain sistema konplexu batean [[anomalia]] batek aldaketak eragin ohi ditu beste aldagai batzuetan, hasierako perturbazioazerperturbazioa zer motatakoa den, non gertatu den, eta zer [[magnitude]] duen betiere. Baina, klimak kontrolik izango badu, barneko doitze mekanismoek neutralizatu egin behar dituzte berrelikatze positiboko mekanismoak prozesuaren uneren batean.
Are gehiago, berrelikatze mekanismoen eragin erregulatzailea konplexua da, askotarikoa baita elkarri eraginez dauden azpisistema guztien jokabidearen denbora eskala.
Perturbazio batek asaldatu ondoren azpisistema batek atzera orekan jartzeko behar duen denbora da denbora eskala. Denbora eskaletan alde handia dago batetik bestera: eguratsa, bere osoan, eta behe troposfera, bereziki, ozeanoaren gainaldea bezala, duten mugitzeko eta beroa trukatzeko ahalmena dela eta, berehala erreakzionatzenduteerreakzionatzen dute tenperatura aldaketa baten aurrean, eta egun gutxi edo aste gutxitan iristen dute oreka. Aitzitik, biosferaren oinarrizko zikloa urtekoa da, eta [[uda]]-neguko[[negu]]ko aldaketa termikoei erantzuten die. Sistemako beste atal batzuek askoz ere denbora eskala handiagoak dituzte. Ozeanoan, ur sakonetan, doitze denborak hamarraldiak edo mendeak izan daitezke. Kriosferaren erantzuna ere aldakorra da oso: elur geruzak urtetik urtera gorabehera handiak dituen bezala, hormategiak eta hormaguneak askoz polikiago aldatzen dira, bolumenean edota hedaduran kontuan hartzeko aldaketak gertatzerako ehundakaehunka milioi urte igarotzen dira. Litosfera da, berriz, sistemako osagai motelena; ehundakaehunka milioi urtetan gertatzen baitira aldaketak berorretan.
==Sailkapena==
Ezagutzen den klimen lehen sailkapena grekoek egin zuten. Hiru klima eremu handitan banatu zuten Lurra, tenperaturen banaketa globala kontuan harturik: [[klima tropikal|tropikala]], [[klima epel|epela]] eta [[klima polar|polarra]]. Harrezkero sistema asko formulatu dira, batez ere mende[[XX. honetanmende]]an, baina, oro har, bi joera nagusi bereiz daitezke. Batetik, klima aniztasuna sortzen duten faktoreetan (eguratsaren zirkulazioa, aire masak eta eguraldi motak) oinarritzen direnak, sailkapen genetikoak deituak (Flohn, Alissov edo Strahlerrenak, adibidez), eta, bestetik, klimaren hainbat elementu (elkortasuna eta tenperaturak) konbinatzen dituztenak, sailkapen enpirikoak deituak (Papadakis, Thornthwaite eta, batez ere, Köppen).
===Flohnen klima sailkapena===
Flohnen sailkapen genetikoak (1950) Lurreko [[haize]] laster handiak eta prezipitazioa hartzen ditu oinarritzat. Kontuan hartzen ditu halaber egurats zirkulazioaren joera orokorrak arotik arora izaten dituen aldeak. Urte guztia haize sistema beraren mende dauden eskualdeak (klima homogeneoa) eta aroaren araberako haizeen mende daudenak (klima heterogeneoa) bereizten ditu. Orotara, zazpi klima eremu bereizten ditu, baina haietako bakoitza zehatz-mehatz mugatzeko zailtasunak direla eta, ez da haien banaketa geografikoa [[planisferio]] batean irudikatu, eta mapa ideal bat marraztu besterik ez da egin.
===Köppen klima sailkapena===
|
