Jaiak Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak

 

'''Euskal Herriko jaiek''', [[Euskal Herria]]n ospatzen diren [[jai]]ak izateaz gainera, ezaugarri bereziak dituzte. [[Euskal kultura]] modu nabarmen batez islatzean, beste herri batzuetako herrien aldean bereziki identitatea indartu egiten duten jaiak direla aipatu da [[antropologia]]tik. Horrela, azal daiteke gainera Euskal Herriko jaiek denboran nahiz espazioan zehar duten ugaritasuna eta trinkotasuna. Ildo horretatik, gogoratu behar da [[Voltaire]]k XVIII. mendean euskaldunak definitzeko erabili zuen esaldia: "Pirinioetako bi aldeetara kantu eta dantza egiten duen herria".

=== Herriko jaiak ===

 

 

Udaberriko jaien zikloari amaiera ematen dion jaia Euskal Herriaz gaindi Europa osoan ere udako solstizioa berrikuntza moduan ospatzen den [[Donibane jaia]]ren ondoren, udako jai gehienak [[herriko jai]]ak dira, herriz herri eta auzoz auzo ospatzen direnak, herriko zaindariaren omenez jatorri batean baina zentzu sakonean beste esanahi bat hartzen dutenak, [[erritu iniziatiko]], gazteen festak direlako bereziki, identitatezkoa, komunitateko jaia delako, eta performatiboa, gizartearen islada delako<ref name=martinez2004>{{es}} {{Erreferentzia

|alea=26

|orrialdeak=347-367

|izena=Josetxu

|abizena=Martínez Montoya

=== Zezen festak ===

 

 

Ugariak dira Euskal Herrian [[zezen]], zezenko eta beste [[abelgorri]]ekin egiten diren jaiak. Zezen jaiek aldaera zenbait dituzte: [[entzierro]]etan korrikalariek zezenak gidatzen dituzte ibilbide batean zehar; [[sokamutur]]retan soka luze batez loturik dagoen bigantxa edo zezenko baten oldarrekin egiten den jolasa da; [[txarlotada]] abelgorriekin egiten den umorezko ikuskizuna da; [[errekortari]]ek zezenen aurreko ikuskizun akrobatiko eta atletikoa da; [[zezensuzko]]a, azkenik, pertsona batek gainean daraman zezen itxurako gailu [[pirotekniko]]a da, jolas eta ikuskizun moduan jendearen aurka oldartzen dena. Zalantzarik gabe, Euskal Herriko zezen festa nagusia [[Iruñeko entzierroa]] da, urtero mundu osotik milaka lagun erakartzen dituena, baina entzierroak ospatzen dira orobat [[Tutera]]n, [[Lodosa]]n, [[Lizarra]]n, [[Tafalla]]n, [[Faltzes]]en, [[Milagro]]n (2008 urtera arte), [[Arguedas]]en, [[Deba]]n eta [[Pasaia]]n. Zezen festak [[Erdi Aro]]an hasi ziren ospatzen Euskal Herrian eta geroztik soka-muturrak, errekortariak eta entzierroak izan ziren ikuskizun nagusiak; XVIII. mendetik Espainia aldetik kapako zezenketak sartzen joan ziren<ref>{{es}} {{Erreferentzia

=== Iruñeko Sanferminak ===

 

 

[[Iruñeko Sanferminak]] Euskal Herriko mugak gainditu eta mundu osoan ospetsuak diren jaiak dira<ref>Maiz, jai unibertsalak deitu izan zaizkie.</ref>. Erdi Arotik ospatzen diren jaiak dira, izaera erlijiosoak hasiera batean, [[zezenketa]] ikuskizunekin osatuz geroago eta egun izaera orgiastiko eta transgresore nabarmena dutenak. XX. mendera arte bereziki Nafarroan oihartzuna zuten jaiak izan ziren, baina 1920ko hamarkadatik [[Ernest Hemingway]]k Sanferminak zuzenean bizi eta [[1926]] urteko ''[[Fiesta]]'' izeneko liburuan jaso zituenetik atzerritar askoren bisitak hartzen ditu, bereziki ingeles hizkuntzako herrialdeetatik. Uztailaren 6tik 14ra bitartean ospatzen dira eta [[txupinazo]] izeneko ekitaldi jendetsuarekin abiarazi eta ''[[Pobre de mí]]'' ekitaldiarekin bukatzen dira. Bitartean, egunero, goizeko 8etan [[Iruñeko entzierroa]] ospatzen da, non korrikalariak [[zezen]]en atzetik eta aurretik korrikaldi arriskutsua (eta batzuetan tragikoa, heriotzak gertatu izan baitira) egiten duten, Iruñeko zezen-plazara sartu arte. Entzierroen irudiak zuzenean eskaintzen dira mundu osoko telebistetan ikuslego handiarekin. Ekitaldi horietaz gainera, arratsaldeko [[zezenketa]]k, erraldoi, buruhandi eta kilikien konpartsen ibilerak, [[txaranga]], [[berbena]], dantzak eta giro herrikoi aparta izaten da Iruñeko Alde Zaharreko eta inguruko kaleetan, denbora guztian herritar guztiak zuri-gorriz jantzita eta lepoan jaietako ikurra den zapi gorria dutela.

=== Hiriburuetako jaiak ===

 

 

 

[[Baionako bestak]] uztailaren amaieran eta abuztuaren hasieran ospatzen dira bost egunetan zehar. [[1932]] urtean sortu ziren, Iruñeko [[Sanfermin]]en ereduari jarraiki. Iruñean bezala, Baiona bestak ospatzen dituztenen janzkera zurigorriz koloretzen da egun hauetan, ''peñas'' izeneko lagun taldeen protagonismoaz. Urtero, milioka bisitari erakartzen dituzte eta Frantziako jai ospetsuenetakoa da.

=== Alardeak ===

 

 

 

=== Euskal folkloreko jaiak ===

 

[[Euskal jaiak]] XIX. mendearen amaieran [[Anton Abadia]]ren eskutik Ipar Euskal Herriko herri zenbaitetan antolatzen hasi ziren jaiak dira, [[euskal folklore]]aren giroan. Urte gutxitan, Euskal Herriko beste herri eta hirietara zabaldu ziren. Egun, [[Donostia]], [[Zarautz]] eta [[Ordizia]]n ospatzen dira euskal jaiak entzutetsuenak, irailaren lehenengo hamabostaldian. [[Santo Tomas feria]] euskal folklorea irudikatzen duen beste jai bat da, baserritarrak hirira ''jeitsi'' egiten zireneko egunak oroituz. Beste kasu batzuetan, euskal jaiak herriko jaien baitan ospatzen dira, [[Errenteria]]n esaterako, non [[Madalenak (jaiak)|Madalenak]] izeneko herriko jaietan ''Erromeria Eguna'' ospatzen den. Izan ere, garai bateko [[erromeria]] giroa izan da euskal folkloreko jai eredua elikatu duena, non parte hartzaileak [[baserritar]]rez jantzita dauden, [[trikiti]] musikarekin eta bertsolariekin, maiz [[euskal abertzaletasuna]]ren ikurrekin. Bestela ere, euskal folklorea maiz agertzen da Euskal Herriko jai eta ospakizunetan, askotan euskal kulturarekin zerikusi zuzena ez duten ekitaldietan ere; esate baterako, [[aurresku]] dantza ohikoa da irekiera-ekitaldi ofizial askotan eta [[eztei]]etan. Batzuen ustez, euskal folkloreko jaiak antzinako jai erlijiosoen egokitzapena besterik ez da, [[erlijio]] tradizionaletik Euskal Herriko abertzaletasunera erritualen transferentzia hutsa, giza taldeek identitate lokal, etniko eta nazionala eratzeko duten beharraz<ref name=erlijiohomobono>{{es}} {{Erreferentzia

|izenburua=Las formas festivas de la vida religiosa. Sus vicisitudes en la era de la glocalización

== Politika Euskal Herriko jaietan ==

 

 

Jaien izaera herrikoi, tradizional eta masiboak [[politika]] kutsu nabarmena egiten dio. Alde batetik, herri adierazpen moduan, [[erreibindikazio]]ak eta gatazkak plazaratu eta indartzen diren eremua izaten da, areago jaia ohiko muga sozialak iraultzen dituen denbora izanik. Adibidez, XX. mendearen bukaeran ohikoa izan zen ''Jaiak bai, borroka ere bai'' leloa [[ezker abertzale]]aren aldetik. Beste alde batetik, botereak bere erreprodukzio-helburuetarako erabiltzen ditu, ekitaldi antolatzaile eta kudeatzaile moduan eta herriaren ordezkari moduan azalduz. [[Euskal Herriko gatazka]]k aurkako fenomeno horiek biak indartu egiten ditu, jaiak esparru politiko bizia bilakatuz. Ildo horretatik, XX. mendearen bukaeratik gatazka bat izan da jai herrikoiak, herriak antolaturik eta kudeaturik, aldeztu eta jaien instituzionalizazioa bultzatzen duten erakundeen aldetik. Horren adibidea garbia [[Bilboko Aste Nagusia]] da, 1970eko hamarkadan [[Bilboko konpartsak|konpartsak]] izeneko talde herrikoiek sustaturik abiarazi zena, baina urteen poderioz erakunde ofizialen esku sartze nabarmena jasan duena, batzuetan istiluak ere eraginez, [[euskal preso politikoak (1978-egun)|euskal preso politikoen]] argazkiak txosnetan erakusteko debekuagatik, besteak beste. Euskal Herriko herri askotako jaietan nabarmena da, hain zuzen, [[abertzaletasun]]aren presentzia sinbolikoa, [[ikurrina]]k, presoen argazkiak eta horien aldeko erreibindikazioak (batzuen ustez, antzinako jai erlijiosoetan omentzen ziren herriko hildakoen ereduari jarraiki<ref>{{es}} {{Erreferentzia

== Erraldoiak, buruhandiak eta panpinak ==

 

 

Euskal Herriko jaien beste berezitasun bat jai askotako [[erraldoiak (folklorea)|erraldoiak]], [[buruhandiak]] eta [[zaldiko]]ak,[[mozorro]] modukoak, eta herriko jaietako panpinak dira, [[Marijaia]] eta [[Zeledon]] kasu. Herriko jaiez gainera, panpinen erabilera ohikoa da, baina esanahi desberdin batez, [[Donibane jai]]etako pizten diren suetan eta [[Euskal Herriko inauteriak|inauterietan]] (esate baterako, [[Miel Otxin]], [[Lantzeko inauteria]]n eta inauteri askoren amaiera ospatzeko ospatzen den [[sardinaren erretzea]]). Hain zuzen ere, jaietako panpinen erabilera neguko jaietatik eratortzen da eta XX. mendearen bukaeratik zabaldu zen udako herriko jaietara, [[Gasteiz]]tik hasita, Zeledonekin, 1950eko hamarkadan. Araban zehar, 80 inguru panpina jaso dira herri desberdinetan. Panpina hauek herriko identitatea indartzeko objektu moduan interpretatu dira, [[totem]]en antzera. Herri identitatea indartzeko elementu berezi moduan, panpinei ematen zaizkien izenak eta haien inguruan asmatu eta historiako pasadizoetatik abiatuta egokitzen diren istorioak aipatu dira.<ref>{{es}} {{Erreferentzia