Heraklion: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Artikulua euskarazko wikipedia aberasteko Elhuyar Fundazioak aurrera eramango duen HPSren proiektuaren barruan aldatuko den abisua jartzea |
Euskarazko wikipedia aberasteko HPSren proiektuaren barruan Elhuyar Fundazioak egindako aldaketa. |
||
1. lerroa:
{{Hiri orokor infotaula
| izena = Heraklion
| bandera =
| nongo =
| ofiziala = Ηράκλειο
| kodea = GR
| kodea2 = GRC
| probintzia = Heraklion
| alkatea =
| dn = 35
| mn = 20
| de = 25
| me = 08
| W=E
| besterik1 = Garaiera
| besterik1balioa = 0-33 [[metro|m]]
| herritar =
| kokapena = kokapenmapa
| irudia = 20090415 Hrakleio Krhth Limani Koules 1.jpg
| irudiaren testua = Rocca al Mare veneziar gotorlekuak (1523-1540) Herakliongo badia babesten du.
| postakodea = 70x xx, 71x xx, 720 xx
| azalera = 245,12
| biztanleria = 173450
| metropolia=
| urtea = 2011
| dentsitatea = 707,6 biz/km<sup>2</sup> <small>
| web = http://www.heraklion.gr
|}}
'''Heraclión''' (antzinako grekoa: Ἡράκλειον, ''Hêrákleion''; greko modernoa: Ηράκλειο, ''Iraklio'') [[Grezia]]ko [[Kreta]] uharteko hiri eta portu nagusia eta hiriburu administratiboa da. Greziako laugarren hiririk populatuena da.
==Izena==
Arabiarrek, IX. mendean, gotorleku bat eraiki zuten orain hiria dagoen tokian, eta ''rabḍ al-ḫandaq'' izena eman zioten. Izen hori grekora pasatu zen ''Χάνδαξ'' (''Handax'') bilakatuta, eta ''Candia'' izenaz latindartu zen. Veneziarrek zabaldu zuten Candia izena, eta hala erabili zen XIX. mendera arte. Kreta uharte osoa izendatzeko ere erabili zen Candia izena.
Heraklion izen zaharra inguruko ''Heracleum'' (Herakleoren hiria) portu erromatarretik hartu zuen
== Historia ==
[[Minostar zibilizazioa]]ren garaian Kretako gune nagusia [[Knosos]] izan zen, eta Heraklion Knososeko jauregiaren hondakinetatik gertu dago. [[Estrabon]]en arabera, Heraklion Knososko portua zen.
Bizantziarren garaian (K.o. 395-824), ez zuen garrantzi handirik izan uhartean, Knosos eta Gortina baitziren uharteko gune nagusiak.
Gaur egungo hiria [[Al-Hakam I.a]]k [[Kordobako emirerria|Kordobako emirerritik]] kanporatutako musulman erreboltariek sortu zuten 824an, uhartea bereganatu ondoren. Lubaki bat egin zuten gotorlekua babesteko, eta ''rabḍ al-ḫandaq'' (ربض الخندق) «Lubakiaren gotorlekua» izena eman zioten. Aurrerantzean, '''Al-Khandak''' deitu zioten.
961ean, bizantziarrek eraso zioten; hiria setiatu eta hartu ondoren, erraustu egin zuten.
1204an Veneziako Errepublikak erosi zuen, eta Candia izena eman. Hiria gotortu egin zuten, eta harresi ikaragarriak eraiki zituzten. Portuan gotorleku bat eraiki zuten.
1669ko irailaren 27an, 22 urteko setio baten ondoren, otomandarrek bereganatu zuten hiria. Setioaren azken 22 hilabeteetan, 70.000 otomandar, 38.000 kretatar eta kristauen 29.000 esklabo hil ziren.
1898tik aurrera, hiria britainiarren mende gelditu zen, eta 1913an, Kreta osoarekin batera, Greziako Erresumaren mendera pasatu zen.
==Demografia==
{| class="infobox" style="font-size:90%; text-align:left; width:15.5em" width = "100px"
|+ <small>'''Heraklionen bilakaera demografikoa'''
|-
! bgcolor = "#EFEFEF"| Año || align = center|Populazioa
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1800]] || align = center|15 000
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1850]] || align = center|18 910
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1900]] || align = center|22 501
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1920]] || align = center|29 491
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1928]] || align = center|39 231
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1951]] || align = center|55 373
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1961]] || align = center|64 337
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1971]] || align = center|78 209
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1981]] || align = center|102 398
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[1991]] || align = center|116 178
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[2001]] || align = center|137 766
|-
| bgcolor = "#EFEFEF"| [[2011]] || align = center|173 450
|-
|}
Greziak bereganatu ondoren, populazioa azkar hazi zen hirian. [[Bigarren Mundu Gerra]]n kalte handiak izan zituen hiriak, eta populazioa inguruko herrietara sakabanatu zen. Gerraren ondoren, hiria neurririk gabe hazi zen, planifikaziorik gabe, eta auzo asko sortu ziren.
===Auzoak===
{| width=100%
| valign=top |
* Agia Aikaterini (Αγία Αικατερίνη)
* Agia Irini Chryssovalantou (Αγία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου)
* Agia Marina (Αγία Μαρίνα)
* Agia Triada (Αγία Τριάδα)
* Agios Ioannis (Άγιος Ιωάννης)
* Agios Ioannis Chostos (Άγιος Ιωάννης Χωστός)
* Analipsi (Ανάληψη)
* Atsalenio (Ατσαλένιο)
* Bedevi (Μπεντεβή)
* Chanioporta (Χανιώπορτα)
* Chryssopigi (Χρυσοπηγή)
* Dilina (Δειλινά)
* Estavromenos (Εσταυρωμένος)
* Filothei (Φιλοθέη)
* Fortetsa (Φορτέτσα)
* Giofyro (Γιόφυρο)
* Hilioupoli (Ηλιούπολη)
| valign=top |
* Kainourgia Porta (Καινούργια Πόρτα)
* Kamaraki (Καμαράκι)
* Kaminia (Καμίνια)
* Katsabas (Κατσαμπάς)
* Kipoupoli (Κηπούπολη)
* Knossos (Κνωσσός)
* Kommeno Bedeni (Κομμένο Μπεντένι)
* Lido (Λίντο)
* Mastabas (Μασταμπάς)
* Messambelies (Μεσαμπελιές)
* Papa-Titou Metochi (Παπα-Τίτου Μετόχι)
* Pateles (Πατέλες)
* Poros (Πόρος)
* Therissos (Θέρισσος)
* Tria Pefka (Τρία Πεύκα)
* Tris Vagies (Τρεις Βάγιες)
|}
=== Aldiriak ===
{| width=100%
| valign=top |
* Agia Irini (Αγία Ειρήνη)
* Agia Marina (Αγία Μαρίνα)
* Ammoudara (Αμμουδάρα)
* [[Amnissos]] (Αμνισσός)
* Athanati (Αθάνατοι)
* Daphnès (Δαφνές)
* Finikia (Φοινικιά)
* Gazi (Γάζι)
* Giofyrakia (Γιοφυράκια)
| valign=top |
* [[Karteros]] (Καρτερός)
* Kavrochori (Καβροχώρι)
* [[Néa Alikarnassós]] (Νέα Αλικαρνασσός)
* Skalani (Σκαλάνι)
* Stavrakia (Σταυράκια)
* [[Syllamos]] (Σύλλαμος)
* Vassilies (Βασιλειές)
* Voute (Βούτες)
* Xirokambos (Ξηρόκαμπος)
|}
== Monumentuak eta gune interesgarriak ==
* Knososko jauregia, hiritik 5 km-ra.
===Monumentu bizantziar eta veneziarrak===
* Santa Katerina Sinaikoaren eliza, veneziarrek XVI. mendean eraikia. Barnean, ikono bizantziarrak dauzka.
* Harresi veneziarrak, XIV. mendetik XVI. mendera bitartean eraikiak; izar-formako egitura dute.
* Portu zaharra, XVI. mendekoa.
* San Marko eliza, XIII. mendean eraikia eta XVI. mendean berreraikia.
* Done Petri eta Done Pauloren monasterioa, XIII. mendekoa.
* San Titoren eliza, jatorriz bizantziarra eta XV. mendean veneziarrek aldatua.
* Iturriak:
** Bembo iturria (''Krini Bebo'', Κρίνη Μπέμπο), XVI. mendekoa.
** Morosini iturria (''Krini Morozini'', Κρίνη Μοροζίνη), 1628koa.
** Sagredo iturria (''Krini Sagredo'', Κρίνη Σαγρέντο)
** Priuli iturria (''Krini Priouli'', Κρίνη Πριούλι)
== Herakliondar ospetsuak ==
* [[Greco|Domenikos Theotokópulos «Greco»]], XVI. mendeko pintatzailea.
* [[Teofanes Kretakoa]], XVI. mendeko pintatzailea.
* [[Konstantinos Volanakis]], XIX. mendeko pintatzailea.
* [[Alexandro V.a Pisakoa]], [[antipapa]].
* [[Zirilo Lukaris]], Eliza ortodoxoaren patriarca, XVII. mendekoa.
* [[Vitsentzos Kornaros]], XVII. mendeko poeta.
* [[Minas Dimakis]], poeta grekoa.
* [[Nikos Kazantzakis]], XX. mendeko idazle grekoa, [[Zorba, grekoa]] nobelaren idazlea.
* [[Odysseus Elytis|Odysseas Elýtis]], poeta grekoa, Literaturako Nobel saria irabazi zuen 1979an.
== Kanpo-loturak ==
{{Commonscat|Herakleion}}
* [http://www.heraklion.gr/ Webgune ofiziala]
[[Kategoria:Greziako hiriak]]
[[ar:كاندية]]
[[bg:Ираклио]]
[[ca:Càndia]]
[[cs:Iraklio]]
[[da:Iraklio]]
[[de:Iraklio]]
[[el:Ηράκλειο Κρήτης]]
[[en:Heraklion]]
[[eo:Iraklio (urbo)]]
[[et:Irákleio]]
[[fa:هراکلیون]]
[[fi:Iraklion]]
[[fr:Héraklion]]
[[gd:Heraklion]]
[[he:הרקליון]]
[[hr:Heraklion]]
[[hu:Iráklio]]
[[id:Heraklion]]
[[it:Candia]]
[[ja:イラクリオン]]
[[kk:Ираклион]]
[[ko:이라클리오]]
[[la:Heracleum]]
[[li:Irakleio (stad)]]
[[lmo:Eracli]]
[[lt:Heraklionas]]
[[lv:Iraklija]]
[[nl:Iraklion (stad)]]
[[nn:Iráklio]]
[[no:Iraklio]]
[[os:Ираклион]]
[[pl:Heraklion]]
[[pms:Heraklion]]
[[pt:Iráclio]]
[[ro:Heraklion]]
[[ru:Ираклион]]
[[scn:Iraklion]]
[[sh:Iraklion]]
[[simple:Heraclion]]
[[sk:Iraklio (mesto na Kréte)]]
[[sr:Ираклион]]
[[sv:Heraklion]]
[[th:ฮีราคลีออน]]
[[tl:Heraklion]]
[[tr:Kandiye]]
[[uk:Іракліон]]
[[ur:کانڈیہ]]
[[vi:Heraklion]]
[[vo:Iraklio]]
[[war:Heraklion]]
[[zh:伊拉克利翁]]
== Erreferentziak ==
{{ elhuyar | data=2012/12/14}}
| |||