10:29, 9 urria 2011ko berrikusketa aldatu Assar (eztabaida \| ekarpenak) 25.308 edits tNo edit summary ← Aurreko ezberdintasuna		18:58, 9 urtarrila 2012ko berrikusketa aldatu desegin Elhuyar Fundazioa (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 21.358 edits Lur Hiztegiak Wikipediaratzeko Lantegiak egindako aldaketa. Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: ~~{{lurlanean}}~~ [[Fitxategi:PanamaJustCause1991.jpg\|thumb\|right\|250px\|AEBetako [[gerra-gurdi]] bat Panamako kaleetan [[Panamako inbasioa]]n.]]▼ '''Panamako historia''' lehenengo gizakien etorrerarekin, duela 12.000 urte hasi zen, nahiz eta estatu moderno gisa independentzia [[1903]]ko [[azaroaren 3]]an lortu. [[Kolon]] aurreko ondarea oso aberatsa da. Erdialdeko [[Panama]]n, [[~~keramika~~zeramika]] landu zuen Monagrillo kultura dago (K.a. 2500-1700), [[Amerika]] osoan teknika hori garatu zuen lehenetariko bat. Bilakaeran, Coclé estiloko ontziteria polikromatua garatu zuten. Conté ~~aztartegiako~~aztarnategiko ehorzketa ikusgarriak Panamako ondare arkeologiko nagusiaren artean koka ~~daiteke~~daitezke. [[Fitxategi:Balboa_südsee.jpg\|thumb\|right\|160px\|[[Vasco Núñez de Balboa]] espainiar konkistatzailea.]] [[Europa]]rren etorreraren garaian, indigenaren populazioa milioi bat eta bi miloi artekoa izan zitekeen. [[Espainia]]rren esku [[XVI. mende]]tik, [[1821]]ean, [[Jose de Fabrega]] koronelaren agindupean, [[Simon Bolivar]]rekin bat egin zuen Panamak, Kolonbia Handiko Errepublika osatzeko. Errepublika [[1830]]ean desegitean, Panamak [[Kolonbia]]n jarraitu zuen. [[Espainia]]rrak 1501ean Panamara iritsi zirenean [[amerindiar]] leinu batzuk bizi ziren lurraldean, 1.000.000 bat amerindiar guztira, baina urte gutxiren buruan, eritasunak eta hilketak zirela medio, asko urritu ziren. Hurrengo urteetan espainiar itsasgizonek Panamako lurraldea esploratu eta hiriak sortu zituzten. 1513an [[Vasco Núñez de Balboa]]k istmoa alderik alde igaro eta [[Ozeano Barea\|Ozeano Bareraino]] iritsi zen. [[Pedro Arias Dávila]]k Panama hiria sortu zuen 1519an. Panama hiria oso bizkor hazi zen Karibeko itsasaldeko [[Nombre de Dios]] herriarekin lotzen zuen bideari esker, merkataritzako gune nagusietakoa bihurtu baitzen. Filipinetako eta Peruko itsasontziak iristen ziren Panamara eta, ondoren, zama abereek Nombre de Dios eta [[Portobelo]] portuetaraino garraiatzen zituzten. Espainiatik iristen ziren gaiak alderantzizko bidea egiten zuten. Merkataritza eta ondasunen joan-etorriak erakarrita piratek Nombre de Dios (1572 eta 1591) eta Panama (1671) hiriak sakailatu eta suntsitu zituzten. 1821ean Panama Espainiaren administraziopetik banandu eta, [[Venezuela]], [[Kolonbia]] eta [[Ekuador]]rekin batera, [[Simón Bolívar]]en [[Kolonbia Handia]]ren barruan geratzea onartu zuen. [[Ameriketako Estatu Batuak\|AEBek]], [[Panamako kanala]] eraiki nahian, paper garrantzitsua jokatu zuten Panamak independentzia lor zezan. Independentzia 1903ko azaroaren 3an aldarrikatu zuen Panamak. AEBetako Nashville gerraontziak Kolonbiako itsasarmada Panaman lehorreratzea galarazi zuen. Lurretik inbasioa burutzea ezinezkoa zen, ohianaren trinkotasuna dela eta. AEBek errepublika berria berehala onetsi zuten, eta interes ekonomikoak defendatzearren, tropak bidali zituzten. 1846an Kolonbiako eta [[Estatu Batuak\|Estatu Batuetako]] gobernuen arteko hitzarmen batez bi ozeanoak lotzen zituen [[burdinbide]]a eraiki zen zazpi urteren buruan. 1848an Kalifornian urrea aurkitu zenean istmoa are garrantzitsuago bihurtu zen Estatu Batuentzat, funtsezko iraganbidea baitzen mendebaleko eta ekialdeko kostaldeen artean. Burdinbidea Kolonbiaren diru iturri nagusietako bat zen, eta gobernua ubidea egiteko negoziazioetan sartu zen. 1880an [[Ferdinand de Lesseps]] frantsesak hartu zuen ubidea egiteko ardura baina, zailtasunak izan zituzten eta Frantziako konpainiak bertan behera utzi zituen lanak 1889an. Frantsesen porrotak bidea zabalik utzi zien Estatu Batuei, baina Kolonbiako gobernuarekin hitzarmen batera iritsi ondoren, Kolonbiako senatuak ez zuen hura berretsi. Erabaki horren kariaz Panama Kolonbiatik banatu zen 1903ko azaroan. Estatu Batuek berehala onartu zuten Panamaren burujabetasuna eta gudarostea bidali zuten Kolonbiatik Panamako matxinada zapuztera zihoazen osteei aurre egiteko. Handik egun gutxitara Estatu Batuek eta Panamako behin-behineko gobernuak [[Hau-Bunau Varillako Hitzarmena]] izenpetu zuten; hitzarmen horren arabera Estatu Batuek bere gain hartzen zuten, betiko, ubidearen erabilera eta ardura. 1904an hasi ziren berriro ubidea egiteko lanak eta 1914ko abuztuaren 15ean zabaldu zen bidea. Panamako 1904ko konstituzioak Estatu Batuetako gudarostearen esku hartzea onartzen zuen. Hala, Estatu Batuek, politika egoera nahasiaren aitzakian, beharrezkotzat jo dutenetan sartu dira Panaman. 1903ko abenduan, [[Phillipe Bunau Varilla]]k, herritarren baimenik gabe Panamaren izenan akordiorik sinatzeko botererik ez zuen [[frantzia]]r herritarrak, [[Hay-Bunau Varilla Hitzarmena]] sinatu zuen AEBekin. Horren bidez, Panamako kanalaren administrazioa ABEn esku geratu zen mugagabeko epe baterako. Auzia [[1977]]an konpondu zen, [[Torrijos-Carter Hitzarmena]]rekin. [[Fitxategi:24-0559a.gif\|thumb\|left\|200px\|[[Torrijos-Carter Hitzarmena]].]] Panamako gobernuak ustelkeria eta ezegonkortasun aldiak izan zituen, eta batzuetan, agintaldiak behar baino lehenago bukatzen ziren. [[Omar Torrijos]] jeneralak, esaterako, boterea [[1968]]an hartu zuen, estatu-kolpe baten bidez. Nahiz eta presidente titulua inoiz ez hartu, [[1981]] arte botere osoa bere esku zegoen. XX. mendean zehar Panamako gobernuak ubideari buruzko hitzarmena aldatzen saiatu ziren. 1968an Panamako guardia nazionaleko [[Omar Torrijos]] komandanteak indarrez hartu zuen aginpidea. 1977an Torrijosek eta Carterrek Estatu Batuetako lehendakariak Estatu Batuen ubidearen gaineko aginpidea 1999an amaitzea hitzartu zuten,[[Torrijos-Carter hitzarmena]] sinatuz. Torrijos hegazkin istripu batean hil zen 1984an. Torrijosek estatu kolpea jo zuenez gero, Panamako aginpidea guardia nazionaleko buruzagien eraginpean izan da. 1988an Estatu Batuek [[Manuel Antonio Noriega]] jenerala droga trafikatzailetzat salatu zuten. Noriegak Delville Panamako lehendakaria kargutik kenarazi zuen. Urte horretan bertan Estatu Batuek Panamako gobernuak haien banketxeetan zituen kontuak itxi zituzten eta uko egin zion ubidea erabiltzeagatik ordaintzea zegokion errenta ordaintzeari. ▲[[Fitxategi:PanamaJustCause1991.jpg\|thumb\|right\|250px\|AEBetako [[gerra-gurdi]] bat Panamako kaleetan [[Panamako inbasioa]]n.]] Torrijosen heriotzaren ostean, boterea militarren esku geratu zen. [[1983]]rako, [[Manuel Antonio Noriega]] zen Panamako buru nabarmena. Panamako polizia sekretuko zein [[CIA]]ko kide ohia zen. [[1989]]ko [[abenduaren 20]]an, AEBek Panaman sartu ziren Noriega atzematera, Noriegak [[droga]] banatzeko negozioan harremanak zituela argudiatuta. Gaur egun Noriega AEBetan dago espetxeratuta, 40 urteko espetxe zigorra betetzen. 1989ko hauteskundeetan [[Guillermo Endara]] atera zen garaile baina Noriegak hartu zuen aginpidea. Handik hilabete batzuetara Estatu Batuetako gudarostea Panaman sartu, Noriega atxilotu zuen eta [[Florida]]ko base militar batera eraman. Inbasioak krisi ekonomiko larria eragin zuen. 1990. urtean Endarak hartu zuen lehendakaritza. 1992an Endara lehendakariaren gobernuak erreferendum bidez konstituzio politikoa berritzea onartu zuen. Konstituzio berriaren bitartez, gudarostea desegin eta 1994an hauteskunde garbiak egiteko prozesua abian jarri zen. Oposizioko kide Ernesto Pérez Balladaresek irabazi zituen hauteskunde haiek. 1999an, berriz, [[Arnulfo Arias]] lehendakari ohiaren alargunak irabazi zituen hauteskundeak; bera izan zen Panamako gobernua zuzendu zuen lehenengo emakumea. Urte horretan bertan, Torrijos-Carter hitzarmenek ziotenari jarraituz, Panamako Errepublikak hartu zuen bere gain Panamako ubidearen erabateko kontrola. 2004an Martín Torrijos Espinok irabazi zituen hauteskundeak. ==Mugarriak== ~~Noriegaren ondoren hauteskundeen bidez aukeratu da Panamako presidentea. [[1999]]ko [[abenduaren 31]]n, Panamako kanala administratzeari ekin zion Panamak.~~ * [[1821]]eko [[azaroaren 28]]an lortu zuten [[Espainia]]tik independentzia. * [[1903]]ko [[azaroaren 3]]an eskuratu zuten [[Kolonbia]]tik independentzia. * [[1914]]ko [[abuztuaren 15]]ean [[Panamako ubidea]] zabaldu zuten. * [[1989]]ko [[abenduaren 20]]an [[Ameriketako Estatu Batuak\|Ameriketako Estatu Batuek]] herrialdea inbaditu zuen [[Manuel Antonio Noriega]] presidentea kargugabetzeko asmoaz. * [[1999]]ko [[maiatzaren 2]]an [[Mireya Moscoso]] herrialdeko lehenengo emakume presidente bilakatu zen. * 1999ko [[abenduaren 31]]n herrialdeak Panamako ubidearen kontrola hartu zuen ofizialki. [[Kategoria:Panamako historia]] 28 ⟶ 35 lerroa: [[pt:História do Panamá]] [[uk:Історія Панами]] == Erreferentziak == {{ lur \| data=2012/1/9}}

Panamako historia: berrikuspenen arteko aldeak