11:47, 24 abendua 2011ko berrikusketa aldatu MerlIwBot (eztabaida \| ekarpenak) 168.029 edits t robota Erantsia: cy:Oes Newydd y Cerrig ← Aurreko ezberdintasuna		10:48, 30 abendua 2011ko berrikusketa aldatu desegin Elhuyar Fundazioa (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 21.358 edits Lur Hiztegiak Wikipediaratzeko Lantegiak egindako aldaketa. Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: ~~{{ lurlanean }}~~ {{Historiaurreko aroak}} '''Neolitoa''' ([[greziera]]tik νέος, ''néos'', ''berri'' eta λίθος ''lithos'', ''harri'' edo ''[[Harri Aro]] Berria'') [[Harri Aro]]ko azken ~~garaia~~aroa da., [[K.mesolito]]aren a.(edo ~~7000~~Epipaleolitoaren) eta [[Brontze Aroa]]ren artekoa. ~~urtean~~Aldi ~~hasi~~hartan ~~zen~~errotik ~~gutxi~~aldatu ~~gora~~zen ~~behera~~gizakiaren bizibidea, ~~[[Ekialde~~harrapari ~~Hurbila\|Ekialde~~huts ~~Hurbilean]]~~izatetik ekoizle izatera aldatu baitzen. Haren ondorioz gizakiak bizileku finkoak hartu zituen eta hala lehen hiriak sortu ziren. Neolitoa [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Hurbilean]] ([[Nilo]], [[Eufrates]] eta [[Tigris]] ibaien artean) sortu zen duela 9.000 urte inguru, eta handik hedatu zen [[Europa]]n, [[Afrika]]n eta [[Asia]]n zehar. [[Euskal Herria]]n orain dela 3.000 urte inguru izan zen Neolitoa. Lehen [[iraultza]]tzat jotzen da, [[gizaki]]ak harrapari eta biltzaile izatetik ekoizle izatera igaro baitziren. Beraz elikaduraren kontrola lortu zuen: [[abere]]ak hezten zituzten, animalia taldeak zaintzen bazituzten haragia, [[esne]]a eta [[larru]]a lortzen zituzten (honengatik hasi ziren [[ardi]]ak, [[behi]]ak, [[ahuntz]]ak eta [[zerri]]ak hezten), fruituak landatzen... == Neolitoa Europan == Neolitoko kultura Ekialde Hurbiletik hedatu baitzen, berandu iritsi zen Europara. Hala, Ekialde Hurbilean, Indian eta Txinan [[Brontze Aroa]]n sartu ziren unean (K.a. 2500. urte inguruan) Europan Neolitoan bizi zen gizakia. Zenbait tokitan, gainera, [[abeltzaintza]] lehenago sartu zen [[nekazaritza]] baino eta horregatik askoz urriago dira garai hartako herrien aztarnak. Bestetik, Europan hasieran ez ziren herri iraunkorrak sortu; luberriak egin, lurra lantzeko prestatu eta emankortasuna galtzen zuenean, leku hura utzita beste lurralde batzuen bila joaten ziren bihia ereitera. Neolitoko aztarna zaharrenetakoak orain dela 6.000 urte ingurukoak dira Europan. Garai hartako harrizko hilobiak aurkitu dira [[Italia]]n. [[Iberiar Penintsula]]n orain dela 4.500. urte inguruko zeramika puskak aurkitu dira ''[[Cova de l´Or]]'' izeneko haitzuloan ([[Alacanteko probintzia\|Alacanten]]). Neolitoaren bukaeran eta Brontze Aroaren hasieran agertu ziren Europan monumentu megalitikoak: [[zutarriak]], [[harrespila]]k eta [[trikuharri]]ak, batez ere. == Neolitoa Euskal Herrian == 10 ⟶ 14 lerroa: [[Fitxategi:Rocks Navara dolmen, Spain 02-2005 01.jpg\|thumb\|left\|250px\|[[Trikuharri]]a [[Bilar]]ren ([[Araba]])]] Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] agertzea izan zen. Euskal Herrian [[gari]]a, [[artatxiki]]a, [[olo]]a... agertu ziren eta [[txakur]], [[zaldi]] eta [[ardi]]ak etxekotu ziren. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzainak bizi ziren (hasieran), batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza (geroago agertu zena), jabetza pribatuan eta [[sedentario\|sedentarismoan]] oinarritzen zena.<ref name="Gaiak" />. Horrekin bi kultura bereizi ziren: alde batetik [[megalito\|megalitismoetan]] oinarritutakoa, hasiera batean [[trikuharri]]ekin eta gero [[harrespil]] eta [[zutarri]]ekin. Bestetik lehenengo herriak sortu ziren, etxebizitza finkoekin. Brontze Arora arte ez zen errotu aldaketa. Aldi hartan gizaki abeltzaina, artzain bihurturik, haitzuloetan jarraitu zuen bizitzen; garai hartako aztarnak (aizkorak, geziak, etab.) aurkitu dira [[Fuente Hoz]] ([[Araba]]), [[Los Husos]] ([[Araba]]) eta [[Marizulo]]ko ([[Gipuzkoa]]) leizeetan. [[Hego Euskal Herria]]n aurkitu dira Neolito bukaera aldeko edo Brontze Aroaren hasierako herrixka batzuen aztarnak ere: ezagunena [[La Hoya]]ko herrixka da ([[Guardia]]n, [[Araba]]), orain dela 2.000 urte inguru eraiki bide zena. Halaber, monumentu megalitiko ugari (zutarriak, harrespilak eta trikuharriak) dira Euskal Herrian zehar; leku horiek artaldeentzako larreak diren tokietan daude; [[Aralar]] eta [[Urbasa]]ko mendietan, esaterako. Antzinako oroitarri haiek Neolitoko kulturaren adierazgarri dira eta lehen artzain haiek sinesmenen adierazpide. Aztarnategi nagusienak hauek dira: 21 ⟶ 27 lerroa: == Ezaugarriak == === Bizileku finkoak ===▼ ~~{{sakontzeko\|Iraultza neolitiko}}~~ ~~=== Izadi jainkoak ===~~ ~~[[Fitxategi:Mari euskal jainkosa.jpg\|right\|200px]]~~ Bizibide berriak hala eskatzen zuelako gizakia bizileku jakin batzuetan kokatu zen, lurra landu eta uztak zaindu ahal izateko. Hala, [[Paleolito]]ko gizaki ehiztari ibiltaria lurrari lotua geratu zen, eta lehen [[herri]]ak sortu ziren. Lehenbiziko herriak eta hiriak Ekialde Hurbilean sortu ziren K.a. 6000. urte inguruan. Herrixkak handituz joan ahala, hiri bilakatu ziren. Adibidez, [[Jeriko]]k, K.a. 6000 inguruan eraiki zenak, 2.000 biztanle inguru zituen. Harresiz inguratutako lehen hiria da [[Jeriko]]; etxeak adreiluzkoak ziren eta hormak igeltsuzkoak. Garai hartako beste hiri aipagarria [[Çatal-Hüyüc]] da ([[Turkia]]). Nekazaritza sortzean konturatu ziren eguraldiak bazeukala zerikusia haiek landatzen zituzten fruitu, barazki eta abarrekin. Konturatu ziren eguzkirik gabe ez zegoela uztarik eta euririk egiten ez bazuen ere uztarik ezingo zutela jaso eta euri zaparrada bortitzak edo ekaitz zatarren ondorioz uzta ezingo zutela jaso. Eguraldi fenomeno horien jatorria ezezaguna zen garai hartan eta nolabait logika bilatu behar izan zioten horri, honela jainkoak sortuz. Nekazaritza sortzearekin batera hildakoak hilobiratzen hasi ziren eta hori ere jainkoek erabakitzen zutela zioten. Jainkoei eskaintzak ere egiten zizkieten haien biziak, uztak eta abar zaindu zitzaten eta hori horien uztak, janariak... eskainiz lortzen zutela zioten. Horrekin batera jainkoekin komunikatzen ziren pertsonak azaldu ziren. Herri bat eraikitzeko gizakiak talde handi samarretan bildu zirenean, lanaren banaketa eta espezializazioa sortu zen. Hala, batzuek lurrak landu eta beste batzuek etxeak eta ontziak egiten zituzten. Aberastasuna ere hainbat moduz banatu bide zen, garai hartako aztarnategietan aurkitu diren arrastoetan etxe batzuk besteak baino handiagoak eta sendoagoak baitira. Lanaren banaketarekin batera, trukea (merkataritzaren aitzindaria) agertu zen: uztak behar baino gehiago ematen zuenean, bihia beste zerbaiten truke aldatu ohi zen; eskulangileek ere zerbaiten truke egin zuten lana seguruenik. Gatza izan zen, agi danean, merkataritzaren lehen gaia. Hiriak sendotuz joan ziren ahala, harresiz inguratu eta gotorleku bilakatu ziren, hango aberastasuna babestearren. Bestetik, ordea, merkataritzarekin hiriak beren artean harremanetan hasi bide ziren eta nolabaiteko lotura sortu zen haien artean. Garai berean sortu zen [[jabego pribatu]]a. ~~=== Jabego pribatua ===~~ Hasiera batean lurrak landatzen hasi zirenean lur guztiak denenak ziren eta ondorioz jasotako uzta ere denena zen. Baina urteak igaro ondoren konturatu ziren lur horiek landatzen zituztenak bakarrik familia batekoak zirela familia horrek erabaki zuen lurra beraiena izango zela, honela lan gehiago egiten zutenek lur gehiago edukiz bakoitzarentzat. ~~=== Mailaketa ===~~ Jabego pribatuak zeudenean mailaketa sortzen hasi zen. Garai horietan konturatu ziren familia batzuk lur ugari zituztela eta beste batzuk bat ere ez. Lur asko zeuzkan familia konturatu zen ezin zituela lur guztiak landatu eta honen ondorioz zituen berarentzat lan egiteko, ordainketa bezala uztaren zati txiki bat jasoko zuten. ▲=== Bizileku finkoak === Nekazaritza eta abeltzaintza sortu baino lehenago, gizakia ibiltaria zen ehizaren arabera migratzailea. Baina lehenago aipatu ditugun nekazaritza eta abeltzaintza sortzean zeuden lekuetan bizitzen gelditu ahal izatea baimentzen zuen. Honekin batera lehenago egiten zituzten txabola txiki horiek baztertu zituzten eta etxe handi eta sendoagoak eraikitzen hasi ziren. Etxe hauek nekazal lurrentzako egokiak ziren lekuetan kokatzen ziren eta leku horiek nekazaritzarako onak izanik etxe bat baina gehiago biltzen ziren inguruan eta honela sortu ziren herrixkak. Euri jasa bortitzak edo lehorteak zetozenean herri batzuk uztarik gabe gelditzen ziren eta ondorioz, jendea beste herrietara joaten ziren hango lurrak lapurtzera. Animalia plagak zetozenean ere uztak kendu egiten zieten eta honela sortu zen defentsa beharra. === Produkzioaren ugaritzea === Gizakiak antzinatik ezagutzen zuen landareen zikloa, lurreko fruituak bildu eta haiek janez elikatzen zenez. Era berean, ezagutzen zituen animalien ohiturak ere, haiekin batera bizi izan baitzen sortu zenez geroztik. Hala, duela 9.000 urte inguru, lurralde emankorretan (Nilo ibaiaren inguruan eta Eufrates eta Tigris ibaien artean) bizi zen gizakiak laboreak lantzen ikasi zuen. Hasieran, bihiak erein zituen: [[gari]]a, [[zekale]]a eta [[artatxiki]]a, batez ere, baina [[liho]]a ere lantzen zuen ehunak eta arropak egiteko. Geroago, orain dela 7.000 urte inguru [[Txina]]n eta [[India]]n [[arroz]]a ere ereiten zen. Ameriketan, bestetik, orain dela 5.000 urte ereiten zen artoa. [[Mexiko]]n, [[Tehuacan]] haranean aurkitu dira artoaren aztarna zaharrenak eta, horrekin batera, [[babarrun}}arenak, txilearenak eta [[kalabaza]]renak. [[Peru]]n orain dela 3.000 urte erabiltzen zuten [[kotoi]]a. Nekazaritza eta abeltzaintzarekin batera ugariagoak izan ziren produkzioak ez zutelako ehizan ibili beharrik ezta fruitu bila joan beharrik ere gauza horiek beraiek landu eta zaintzen baitzituzten, hau da produktu ugariagoak zituzten. Horregatik jende gehiago zegoen herrietan jendea ez zelako gosez hiltzen lehen bezain beste gosez hiltzen. Hala ere, ez zen bakarrik horregatik izan demografi igoera. Izan ere larruz estaltzen ziren, honela, hotz gutxiago pasatuz eta etxe hobeak egin zituzten hotz gutxiago sartzeko etxe haien barruan. Produkzio ugaritzearen ondorioz ere zeramika sortu zen. Fruituak biltzetik lurra lantzera pasa zen bezala, halaxe igaro zen gizakia ehiztari izatetik animaliak hezitzera. Orain dela 13.000 urte inguru zakurrak heziak zituen gizakiak eta ehizan laguntzen bide zioten. Duela 8.500 urte inguru ehiztari batzuk artzain bihurtu eta [[ardi]]ak, [[ahuntz]]ak eta [[behi]]ak zaintzen hasi ziren [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Hurbilean]], [[Txina]]n eta [[India]]n. Geroago, [[zerri]]a, [[asto]]a, [[zaldi]]a eta [[gamelu]]a ere hezi zituzten. Dela dela, prozesu hori oso poliki gertatu bide zen, eta aurrerapen horiek ez zituzten baztertu aurreko denboretan ekonomiaren oinarriak izan ziren beste alorrak, gizakiak ehizan, arrantzan eta fruituak biltzen jarraitu baitzuen. Horrela bada, Neolitoko bizibide berri haien harira tresna, lanabes eta teknika berriak sortu ziren premia berriei erantzuteko. Hainbeste ale edukirik nonbaiten gorde behar zituzten bestela usteldu egiten zirelako. Lan banaketa ere produkzio ugaritzearekin batera gertatu zen. Batzuek ez zekiten produktuak ondo zaintzen baina bazekiten oso ondo zeramikako ontziak egiten beraz bakoitzak ondo egiten zuenarekin irabazten zuen janaria, hau da, trukean ibiltzen ziren: batek zeramikazko ontzi bat egiten zion beste bati bere baratzeko produktuen truke... Hau izan zen lan banaketa. Lehenago esan dugun bezala bakoitzak ondo egiten zuenera dedikatzen zen eta ''lan'' bakoitzari izen bat eman zitzaion: artisaua (eskuekin lan egiten zuena gauzak lortzeko), merkataria (itsasora edo ibaira joaten zena arrain bila)... === Tresna berriak: gurpila, lanabesak ===▼ ~~=== Ehungintza ===~~ Neolitoan harria lantzeko modu berri bat asmatu zen: harria leuntzea. Hala, harriari forma berriak eman eta tresna berriak asmatu zituen gizakiak: lurra lantzeko [[aitzur]]rak, harria leunduz egindako [[aizkora]]k, [[igitai]]ak, [[laban]]ak eta beste asko. Era berean, [[zeramika]] asmatu zen. [[Paleolito]]an gizakiak nolabaiteko ontziak egiten bazituen ere, Neolitoan hasi zen zeramika garatzen, eta era askotako ontziak asmatu ziren eginkizun berezietarako. abeltzaintzarekin konturatu ziren animaliek ez zutela hainbeste hotzik pasatzen beraien larru lodiari esker . Hasieran larruak atera bezala janzten zituzten baina denborarekin konturatu ziren hainbat teknika erabiliz larruak bero gehiago ematen zuela eta honela artisau espezializatuak ere sortu ziren. Bi arrazoi nagusik bultzatuta sortu eta indartu zen zeramika: bata izan zen gizakia leku jakin batean finkatu eta etxe eta herri iraunkorrak eraiki zituela labore lurren inguruetan; hala, garai hartan asmatu ziren lurrezko adreiluak etxeak eta bestelako eraikuntzak egiteko; orobat, beroa jasateko eta isurkariak gordetzeko ontziak ere egiten hasi ziren. Beste arrazoia izan zen gizakiak uztak gordetzeko premia izan zuela eta, ontziak egiten hasi zela laboreak gordetzeko. Hala, gizakia taldean bizitzen hasi zelarik, lanbide eta gizarte harreman berriak sortu ziren haren ondorioz: adibidez, lan espezializatua sortu zen eta trukeak ([[merkataritza]]) funtsezkoak gertatu ziren gizarte antolaketa berrian. ▲=== Tresna berriak: gurpila, lanabesak === == Neolitoaren amaiera eta lehen zibilizazioen sorrera == Hainbat tresna berri sortu ziren, gurpila esaterako. Hasieran lera erabiltzen zuten baina ondoren ikusi zuten lerari gurpilak jartzen bazizkioten askoz ere errazago mugituko zituztela gauzak. Lanabesak ezinbestekoak bihurtu ziren ehizarako, arrantzarako eta beste hainbat gauzatarako ere bai [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Hurbilean]], ibai handien inguruko lur emankorretan ([[Nilo]], [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien inguruan), eraiki ziren lehenengo hiriak. Gerora, hiriak handituz joan ahala, harresiz babestu eta lehenengo armada iraunkorrak sortu ziren haiek babesteko. Hala, hiriak beren artean harremanetan hasi ziren merkataritzaren edo indarren bidez. Modu horretan, lehen hiri elkarteak edo zibilizazioak agertu ziren K.a. 3500. urte inguruan. Eufrates eta Tigris ibaien artean [[Mesopotamia]]ko zibilizazioa sortu zen, Nilo ibaiaren inguruan [[Antzinako Egipto\|Egiptokoa]], eta [[Indo]] haranean, berriz, [[Indoko kultura]]. Halaber, Txinan [[Hoang Ho]] eta [[Yangtze]] ibaien inguruan sortu ziren zibilizazio guneak. == Erreferentziak == {{ lur \| data=2011/12/30}} {{erreferentzia zerrenda}} {{Commonskat\|Neolithic}} 67 ⟶ 64 lerroa: [[az:Neolit dövrü]] [[ba:Неолит]] ~~[[be-x-old:Нэаліт]]~~ [[bg:Новокаменна епоха]] [[bn:নিওলিথিক]] 75 ⟶ 71 lerroa: [[cs:Neolit]] [[cv:Неолит]] ~~[[cy:Oes Newydd y Cerrig]]~~ [[da:Yngre stenalder]] [[de:Jungsteinzeit]] 126 ⟶ 121 lerroa: [[sq:Neoliti]] [[sr:Неолит]] ~~[[su:Neolitikum]]~~ [[sv:Neolitikum]] [[th:ยุคหินใหม่]]

Neolitoa: berrikuspenen arteko aldeak