Izen: berrikuspenen arteko aldeak

Izen-sintagma izena ardatz duen egitura da. Beraz, izen-sintagmaren osagai nagusia izena izango da. Izenik gabe –agerian ez bada, ezkutuan– ez dago izen-sintagmarik. Honako hauek denakguztiak izen-sintagmak ditugudira, eta denetan bereiz dezakegudaiteke ardatz-elementua edo izena:

1 GIZONaEMAKUMEa.

3 Atzoko NESKA irripartsuirribarretsu haiek.

Horiek guztiak izen-sintagmak dira, denak funtsean testuinguru berean ager baitaitezke, perpausaren subjektuaren lekuan adibidez, aditz -sintagma deitu ohi dugunden osagaiaren aurrean:

| 1 ''GIZONa'' || ''zulora erori da''

| 2 ''AUTOMOBIL eder hura'' || ''bazterrean dago''

| 3 ''Parisko NESKA irribarretsua'' || ''atzo etorri zen''

| 4 ''ANDONI'' || ''dotorea da''

| 5 ''GU'' || ''pozik ibili ginen''

Izenordain deitzen ditugunekdirenek ere izen -sintagmak osatzen dituzte. Gainera, ez dute inolako «lagunik» onartzen inguruan: berak bakarrik aski dira izen-sintagma osatzeko. Beraz, izenordainak ere izen-sintagmaren ardatz direnez, izentzat har daitezke.

Izen guztiak ez dira mota berekoak: badira izen arruntak eta bereziak, zenbakarriak eta zenbakaitzak, eta abar. Tasun bereizgarriak daudenez, tasun horien araberako sailkapena egitenegin ohi da.

Badira izen batzuk mugatzailerik onartzen ez dutenak: JON, BILBO, AXULAR, etab. Halakoek beste inongo laguntzarik gabe osa ditzakete izen-sintagmak. Beste batzuek, berriz, izen-sintagma osatuko badute, nahitaezko dute mugatzailea edo, mugatzailerik izan gabe ere, bestelako determinatzaileren bat: ETXE, AUTO, MAITASUN, DIRU, MAHATS, LIBURU, etab. Halakoek zenbait elementuz inguraturik agertuko dira izen-sintagman: ''etxea'', ''auto hura'', ''maitasuna'', ''diru asko'', ''mahats ugari'', ''liburu polita'', etab. Sintagma horiei, hurrenez hurren, ''-a'', ''hura'', ''-a'', ''asko'', ''ugari'', ''-a'', etab. kendukokenduz bagenizkiegero, herren utzikogeldituko genituzkelirateke, perpausean txertatuak agertzeko biderik gabe:

| ''Etxea erosi dut'' || ''*Etxe erosi dut''

| ''Auto hura ikusi dugu'' || ''*Auto ikusi dugu''

| ''Maitasuna beharrezkoa da'' || ''*Maitasun beharrezkoa da''

| ''Diru asko irabazi dute'' || ''*Diru irabazi dute''

| ''Mahats ugari dago aurten'' || ''*Mahats dago aurten''

| ''Liburu polita irakurri dut'' || ''*Liburu polit irakurri dut''

[[Fitxategi:Izenen sailkapena-2.png|left|500 px|Izenen sailkapena]]

Bereizketa horrek testuingurua du irizpide. Esan nahi baita, testuinguruan zernolakozer-nolako elementuak ager daitezkeen edo ager ez daitezkeen (mugatzailea deitu duguna, bereziki) hartzen dela kontuan, ez besterik. Ohiko gramatiketan, ordea, esanahia ere kontuan hartu izan da izen arrunta eta arrunta ez dena, propioa, bereizteko. Esanahian oinarritzen den bereizketak, batez ere, ortografiari begira izango du garrantzia. ''Bizkaia'' edo ''Jainkoa'' mugatzailea duten izen-sintagmak dira, baina, erreferente bakarra dutenez, esaten duguda propioak direla, eta, horrenbestez, esangoesaten duguda letra larriz idatzi behar direla. Baina, ortografia gorabehera, gramatikaren aldetik axola duen bereizketa da ea izen batek mugatzailea behar duen ala ez. Alde horretatik, erreferente bakarra badu ere, ''Jainko'' bezalako izen bat, edo ''Azpeitia'' bezalako bat izen arruntak direla esan behar duguda, bai batak bai besteak, biek, mugatzailea eskatzen baitute.

Hau da izenen beste tasun bat izenek dutena. Izen bat positiboki zehaztua egon edo negatiboki zehaztua egon, ondorioak izango dira izen horren testuinguruan. Izen batzuk (ETXE, HAUR, LEHOI, etab.) zenbakarriak direla esaten ahalesan dugudaiteke, zenbatu daitezkeen izakiak aipatzeko balio baitute: ''etxe bat, bi, hamalau; haur bat, bi'', etab.

Beste batzuek, berriz, bietara joka dezakete, baina orduan adiera desberdinean hartzen ditugudira: ARDO edo KAFE-ren kasua izango litzateke. Ardoa, berez, ezin zenbatuda daitekezenbatu, baina ''hiru ardo edan ditut'' esaten badutdenean, bistan da zenbakarri den zerbaitezzerbait ariaipatzen naizeladela. Baina, oraingoankasu ez duguhorretan, ardoa, ez da masa-izen gisa ikusten, zerbait konkretu eta zenbakarri gisa baizik, ''hiru basokada ardo'' edan ditut'' esango bagenubalitz bezala. Alderantziz ere gerta daiteke: alegia, berez zenbakarria den izen bat (HARRI, esaterako), masa gisa ikus genezakedaiteke.

a. ''Harri asko bota ditugu errekara.'' (ehun harri, adibidez) [+zenb]

Baina zenbakaitzak diren beste batzuk (MAITASUN, SU, LOTSA, etab.) ez ditugudira neurtzen. Haietan intentsitatea ematen duguda aditzera kantitatea baino gehiago:

=== Izen bizidunak eta izen bizigabeak: [± biz] ===

NESKA, GIZON, ANDRE, JAINKO, MIREN, etab. izen bizidunak direla esaten da. ETXE, ZERU, BIDE, UR, HARRI, etab., berriz, izen bizigabeak dira. Landare-izenak, hala ere, bizigabetzat hartzen ditu euskarak.

Bestalde, bizidunak direnekin ere, deklinabide arrunta izan daiteke. Ondoko bi adibide hauek zilegi dira:

Bi multzo bereizten dira, funtsean, izenetan: a) izen bakunak eta b) izen konplexuak. Konplexuak, beren aldetik, beste bi multzo handitan banatu daitezke: a) izen eratorriak eta b) izen elkartuak.

Izen batean beste osagairik aurkitu ezin bada, esaten da izen hori bakuna dela. Adibidez, ETXE, HAUR, DIRU, TXOKOLATE eta horrelakoak izen bakunak dira: hiztuna ez garada gai hitz horietan hitz mailako edo hizki mailako (atzizki edo aurrizki mailako) beste osagairik aurkitzeko.

Izen konplexuek, berriz, badituzte beste osagaiak beren barnean, eta, jakina, hitz hori osatzen duten osagai horiek egituratuak egon ohi dira. Adibidez, honako hauek hitz konplexuak dira esango dugu: BANKETXE (BANKU+ETXE), GORRITASUN (GORRI+TASUN).

==== Izen eratorriak ====

Euskaraz, batez ere atzizkiak dira oinarriei eransten zaizkienak. Beraz, hona zenbait izen eratorri: EGILE, HARROKERIA, SUKALDARI (Adibide horietan oinarri desberdinak aurkitzen ditugudaude: EGIN aditza da,; HARRO, adjektiboa,; SUKALDE, izena. Gainera, SUKALDE izen elkartua da, SU eta ALDE osagaiak aski erraz bereiz baitaitezke.

Bestalde, -LE, -KERIA eta -ARI atzizkiak nolabait izenezkoak direla esangoesaten duguda, izenak sorrarazteko erabiltzen baititugubaitira.