Erronkaribar: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
1. lerroa:
{{ lurlanean }}
{{Euskal Herriko eskualde infotaula
|izena=Erronkaribar
21 ⟶ 20 lerroa:
[[Erronkari]] udalerri nagusia eta bigarren populatuena da, biztanle gehien [[Izaba]]k eta gutxien [[Urzainki]]k daukate.
 
Nafarroako ipar-ekialdeko ibarra (Pirinio aldea). Zazpi udalerrik osatzen dute: Uztarroze, Izaba, Urzainki, Erronkari, Garde, Bidankoze eta Burgi. 414 km<sup>2</sup> eta 2.044 biztanle. Mugak: Zuberoako Basaburua, iparraldean; Biarnoko Baretetze ibarra, ipar-ekialdeko muturrean; Aragoiko Anso edo Berari ibarra, ekialdean; Zaraitzuko ibarra, mendebalean eta Nabaskoze, hego-mendebalean.
== Udalerriak ==
# [[Izaba]] (492 biztanle).
# [[Erronkari]] (254).
# [[Burgi]] (235).
# [[Uztarroze]] (184).
# [[Garde]] (172).
# [[Bidankoze]] (100).
# [[Urzainki]] (92).
 
== Inguru naturalaGeografia ==
=== Udalerriak ===
[[Fitxategi:Urzainqui rio.jpg|thumb|250px|[[Ezka]] ibaia Urzainkitik hurbil.]]
# [[Izaba]] (492 biztanle).
# [[Erronkari]] (254).
# [[Burgi]] (235).
# [[Uztarroze]] (184).
# [[Garde]] (172).
# [[Bidankoze]] (100).
# [[Urzainki]] (92).
 
=== Orografia ===
Ibarra (ibaxa erronkarieraz) [[Ezka]] ibaiak ardazten du, iparraldetik hegoaldera [[Izaba]], [[Urzainki]], [[Erronkari]] eta [[Burgi]] zeharkatzen dituena. Ezkak hiru erreka jasotzen ditu: ipar-mendebaldetik Uztarroze ibaia Tropo, Burgiarte eta Mintxate errekak jasotzen dituena; iparraldetik Belagua ibaia, Maze erreka ibaiadar duena; azkenik, ipar-ekialdetik, Belabarze ibaia, Berroeta erreka
[[Fitxategi:Urzainqui rio.jpg|thumb|250px|[[Ezka]] ibaia, Urzainkitik hurbil.]]
adar duena.
 
Erronkaribar eskualde garaia da. Bertako iparraldean ([[Uztarroze]] eta, batez ere, [[Izaba]] udalerrietan) daude Euskal Herriko gailur gorenak: [[Ezkaurre]], [[Antsabere]], [[Arlas]], [[Anielarra]], [[Hiru Errege Mahaia]] (2.434 m). Mendi horien erdialdean zabaltzen da [[Belagua]], Euskal Herriko goi-haran ederrena. Haran horretan sortzen den [[Ezka]] ibaiak gurutzatzen du ibarra, ipar-hegoalde, eta [[Esako urtegia]]n amaitzen da. Erronkariko hegoaldeko herriak ([[Urzainki]], [[Erronkari]], [[Bidankoze]], [[Garde]] eta [[Burgi]]) menditsuak dira baina ez hain garaiak. Ezka ibaiak [[arroila]] sakonak ebaki ditu herri horietan zehar.
Iparraldean, aipatzekoa da [[Belagua]]ko ibarra (ibaxa), [[Arlas]], [[Txamantxoia]], [[Ezkaurre]], [[Kartxela]] eta [[Lakora]] mendiek inguratua.
 
IbarraHorrenbestez, ibarra (''ibaxa'', erronkarieraz) [[Ezka]] ibaiak ardazten du, iparraldetik hegoaldera [[Izaba]], [[Urzainki]], [[Erronkari]] eta [[Burgi]] zeharkatzen dituenabaititu. Ezkak hiru erreka jasotzen ditu: ipar-mendebaldetik Uztarroze ibaia, zeinak Tropo, Burgiarte eta Mintxate errekak jasotzen dituenadituen; iparraldetik Belagua ibaia, zeinak Maze erreka ibaiadar duenaduen; eta, azkenik, ipar-ekialdetik, Belabarze ibaia, Berroeta erreka adar duena.
 
=== Klima ===
Erronkariko negua luzea eta hotza da (1-2 °C batez beste). Euria eta elurra ugaria izaten da abendua eta maiatza bitartean. Uda epela eta lehorragoa da.
 
== Historia ==
Erronkaribar burujabe izan da historiako une askotan. Bertako Batzar Nagusiak gobernatzen zuen Erronkari, eta ibarreko biztanle orok zuen lurrak eta zura ustiatzeko eskubidea.
 
Tradizioaren arabera, [[Abd ar-Raman I.a]] garaitu eta hil zuten erronkariarrek 785. urtean, Erronkaribarren bertan.
 
821. urtean, [[Antso Gartzea]] Iruñeko erregeak, erronkariarrekin bat eginik, [[Errege Barde]]etan eraso eta azpiratu zituen, mendeku asmoz zetozen musulman osteak. Garaipen haren ondorioz, ahalmen bereziak eman zizkien Iruñeko erregeak erronkariarrei: azienda batere zergarik gabe hazteko eskubidea, arma zerbitzua bertan egiteko eskubidea, eta Pirinioez bestaldeko herriekiko merkataritzan aduana-zergarik ordaindu gabe aritzeko eskubidea.
 
[[Fitxategi:Bearnotar behia1.jpg|thumb|px 380|[[Hiru behien zerga]], 1960ko hamarkadan]]
''[[Hiru behien zerga]]'' ohitura ospetsuak oraindik behar bezala zehaztu ez den jatorria du, baina haranen arteko gerrak ekartzen ditu gogora. Tradizioaren arabera, 1373. urtean [[Izaba]]ko biztanle batek [[Baretos]]ko ([[Biarno]]) gizon bat hil zuen, mendiko iturri baten erabilera zela eta. Biarnesen erantzun bortitzak gerra ekarri zuen bi aldeetara. Azkenean, [[Berari]]ko artekarien erabakietara makurtu eta urtero erronkariarrei hiru behiren zerga ordaintzea onartu zuten biarnesek.
 
Ez zen hura izan ibarren arteko azken gatazka. 1428. urtean, [[Tutera]], [[Berari]] eta [[Zuberoa]]ko biztanleen aurka borrokatu ziren erronkariarrak, haranen arteko mugak eta haranen gaineko eskubideak zirela eta. [[Agramondar]] eta [[beaumondar]]ren arteko gerran, [[Joanes II.a]] erregearen alde jarri ziren erronkariarrak 1451. urtean, baina alboko nafar guztiak agramondarrak izaki ([[Zaraitzu]]ko ibarra, [[Zangozako merindadea]] eta [[Nafarroako mendialdea|mendialde]] osoa), ez zioten [[Vianako printzea]]ren aurkako borrokan laguntza handirik eman erregeari.
 
1512. urtean, [[Fernando Katolikoa]]k Nafarroa bereganatu ondoren, amore eman behar izan zuten erronkariarrek [[Albako dukea]]ren aurrean. 1525. urtean jende asko hil zuten Erronkarin, sorginak zirelako salakuntzapean.
 
[[Espainiako Ondorengotza Gerra]]n (XVIII. mendearen hasieran) [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe Borboikoaren]] alde jokatu zuten erronkariarrek, [[Karlos artxidukea]] nahiago zuten aragoitarren aurka.
 
[[Konbentzioko Gerra]]ren garaian (1793), frantses osteen aurka altxatu ziren. Napoleonen soldaduak berriro Espainiako estatuaz jabetu zirenean, Erronkaribar hartu zuten frantsesek 1809. urtean, baina erretiratzeko orduan gizon asko galdu zuten. 5.000 frantses inguratu ziren [[Zaragoza]]tik erronkariarrak zigortzeko asmoz, baina, [[Burgi]]ko herria erre zuten arren, erronkariarrek oste haiei eutsi zieten, eta bakean utzi behar izan zituzten frantsesek. Minak eta Cruchagak gidaturiko gerrilletan nabarmendu ziren erronkariarrak, eta [[Elisabet II.a Espainiakoa|Elisabet II.aren]] alde borrokatu ziren [[Lehen Karlistaldia]]n.
 
== Ekonomia ==
Erronkariko ibarraren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, [[artzaintza]]). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak ''[[Erronkariko gazta]]'' sormarka du 1981az geroztik.
[[Abeltzaintza]] eta [[nekazaritza]] lanbide tradizionalak izan dira. Hauekin lotuta ibarrean [[Erronkariko gazta]] ekoizten dute.
 
AzkenAzkenaldi urteotanhonetan, [[eskiturismo]]a ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: [[mendieski]]arekinari lotutakoeta [[turismomendi]]aari osolotutako zabalduta dago,turismoa. izanIzan ere, [[2008]]an [[Larra-Belagua]] [[eski estazio]]a ireki zuten.
 
== Euskara ==
GaurXX. egunmendean nagusitu zen [[gaztelania]] Erronkarin. [[Euskara]], [[erronkariera]], joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo Erronkariko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun.
 
=== Erronkariera ===
53 ⟶ 75 lerroa:
 
== Erronkaribartar ospetsuak ==
[[Fitxategi:JulianGayarre.jpg|thumb|200px|[[Julian Gaiarre]], munduan ospe handiena izan duen erronkariarra]]
* [[Julian GayarreGaiarre]] ([[1844]]-[[1890]]), [[erronkari]]ar tenorea.
* [[Bernardo Estornes Lasa]] ([[1907]]-[[1999]]), [[izaba]]r idazle eta ikerlaria.
* [[Mariano Estornes Lasa]] ([[1909]]-), izabar idazle eta ikerlaria.
60 ⟶ 83 lerroa:
 
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia zerrenda}}
 
== Kanpo loturak ==
* {{eu}} [http://www.roncaleski.com/index.php?lang=EUS Erronkariko Ibaxaren Eski Eskola]
* {{es}} [http://www.roncal-salazar.com/ Erronkari eta Zaraitzuko landetxeen webgunea]
 
{{Erronkari ibarko herri aurkibidea}}
 
[[Kategoria:Erronkaribar]]