Kamerun: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t r2.7.1) (robota Erantsia: su:Kamerun
1. lerroa:
{{ lurlanean }}
{{Herrialde infotaula
| estatuaren_izena = Kamerun
14 ⟶ 13 lerroa:
| hiri_handienaren_izena = [[Douala]]
| hizkuntzak = [[frantses]]a, [[ingeles]]a
| gobernu_mota = [[Errepublika]]
| tituluak = Presidentea<br />Lehen Ministroa
| izenak = [[Paul Biya]]<br />Philémon Yang
20 ⟶ 19 lerroa:
| subiranotasunaren_gertaerak = [[Frantzia]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batutik]]
| subiranotasun_urtea = <br />[[1960]] [[urtarrilaren 1]]
| azalera_zerrendan_kokapena = 53.
| azalera_zenbakia = 475.442
| ur_portzentaia = %1.3
| biztanleria = 16.322.000
| estimaketa_urtea = 2005
| biztanleria_zerrendan_kokapena = 58.
| erroldatutako_biztanleria = 15.746.179
| errolda_urtea = 2003
| dentsitatea = 34
| dentsitate_zerrendan_kokapena = 167.
| txanpona = [[CFA libera]]
| txanpon_kodea = XFA
| ordu_eremua = WAT
| utc_zenbakia = +1
| DST_ordu_eremua =
| utc_DST_bariazioa =
| domeinua = cm
| aurrizki_zenbakia = 237
| gentilizioa = Kamerundar
| oharrak =
}}
'''Kamerun''' [[Afrika]] erdialdean eta mendebaldeko kostaldean dagoen estatua da. "Afrika miniaturan" esaten diote herrialdeak daukan natura eta geologia aniztasunagatik, izan ere basamortu, sumendi, oihan eta sabanak topatu daitezke ingurune hauetan. Azalerari dagokionez, [[Iberiar penintsula]] baino zerbait txikiagoa da.
 
Hiriburua [[Jaunde]] da, nahiz eta hiri handiena [[Douala]] izan. Demografikoki 200 [[etnia]] talde inguru bizi dira bertan.
 
== Geografia ==
Lau zati bereizten dira Kamerungo lurraldean: a) Hegoaldeak Sanaga ibaiaren eta itsasertzaren bitarteko lurraldea hartzen du, eta ordokiak eta baso trinkoko muinoak ditu. b) Erdialdea, Sanaga ibaiaren iparraldearen eta Benoue ibaiaren arteko lur zatia, goi-ordoki zabal bat da, batez beste 1.370 m-ko garaiera duena. c) Iparraldeak sabanako zabaldiak ditu, eta maldan behera, Txad aintzirara bitarteko zatia hartzen du. d) Mendebala menditsua da; bertan dago Afrikako mendebaleko mendi garaiena, Kamerun sumendia, 4.095 m. Kamerungo ibai nagusiak Sanaga eta Benoue dira. Sanagak Atlantiko ozeanoan du isuria; Benoue Niger ibaiaren adarra da. v Klima eta landaretza. Kamerungo klima beroa da, ekuatorean baitago. Urtean 21-28 °C bitarteko tenperaturak ditu, mendietan izan ezik. Iparraldean hegoaldean baino euri gutxiago egiten du: itsasertzean, 3.800 mm urtean, eta erdiko ordokian 1.500 mm. Hegoaldean bi sasoi lehor izaten dira (abendua-otsaila eta uztaila-iraila), eta iparraldean bakarra (urria-apirila). Hegoaldean oihanak daude, erdialdean hosto iraunkorreko eta erorkorreko basoak, eta iparraldean sabana da nagusi.
 
=== Mugakideak ===
Ipar-ekialdean [[Txad]], hegoaldean [[Ekuatore Ginea]], [[Gabon]] eta [[Kongoko Errepublika]], ekialdean [[Afrika Erdiko Errepublika]] eta mendebaldean [[Nigeria]] eta [[Ozeano Atlantikoa]] mugakide ditu.
52 ⟶ 53 lerroa:
[[Fitxategi:Mount Cameroon craters.jpg|thumb|left|250px|Kamerun Mendiko kraterrak.]]
 
[[Kamerun mendia]] (4.040 m) herrialdeko punturik altuena eta [[2000]]. urtean azkeneko erupzioa eduki zuen sumendia da.
 
Bestela, [[Gineako golkoa]]n 400 kilometro inguruko kostaldea du, Kamerungo hego-mendebaldean kokatuta dagoena, eta haren aurrean [[Bioko]] uhartea du. Azkenik, [[Txad lakua]] herrialdeko iparraldeko puntan kokatuta dago.
 
== Historia ==
Kamerungo lehen biztanleak [[pigmeo]]ak izan bide ziren. Gero, Afrikako ekuatore inguruetako herri batzuk heldu ziren: [[bantu]]ak, [[fulani]]ak, Niger ibaiaren arroko [[musulman]]ak, etab. [[XV. mende]]aren bukaeran portugaldarrak iritsi ziren Kamerungo itsasertzera, eta [[1520]]an lur sailak landu zituzten eta esklaboen salerosketan aritu ziren. [[XIX. mende]]an britainiarrek esklaboen salerosketa debekatu zutenean, [[Fernando Poo]] uhartean ezarri ziren espainiarren baimenaz itsasertza zaintzeko.
Antzinako biztanleen artean Sao ziblizazioa Txad lakuaren inguruan eta Baka jendea hego-ekialdean. [[XV. mendea]]n kostalde hauetara [[portugal]]dar esploratzaileak iritsi ziren, eta inguruneari ''"Rio dos Camarões"'' deitu zioten, gaur egungo izena hortik eratorri delarik.
 
[[Erresuma Batua]]k protektoratu bat ezarri nahi zuen lurralde horietan eta Kamerungo barne aldera sartu ziren britainiarrak. Hala ere, [[Alemania]]k hartu zuen lurralde osoa [[1848]]an. [[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoren, Frantziaren eta Erresuma Batuaren artean banatuta gelditu zen [[Kamerun]], baina [[1960]]an Frantziaren mendean zegoen zatiak independentzia lortu zuen. Britainiarren mendean zegoen zatia, berriz, bitan banatu zen 1961ean: iparraldea [[Nigeria]]ri lotu zitzaion, eta hegoaldeak [[Frantzia]]rena izandako zatiarekin bat egin zuen federazio batean, eta [[Kamerungo Errepublika]]n ondoren.
Fulani soldaduek iparraldean Adamawa Emirerria sortu zuten [[XIX. mendea]]n, eta ipar-mendebaldean etnia talde batzuk hainbat lurralde boteretsu. Hala ere, [[1884]]an [[alemania]]rrek kolonizatu zuten, eta [[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoren [[Frantzia]]k eta [[Britainia Handia]]k herrialdea banatu zuten. [[1960]]an frantziar zatia independizatu zen, eta urte bat geroago iparraldeko zati britainiarra. [[1972]]an herrialdea batu zen, eta [[1980ko hamarkada]]tik nolabaiteko estabilitate politikoa lortu du [[Paul Biya]]ren eskutik, administrazioan ustelkeriaren kasuak ugariak diren arren.
 
[[1972]]an gobernu bateratu bat ezarri zen, [[1960]]az gero agintean zegoen [[Ahidjo]] lehendakariaren esku utzirik aginpide betearazlea. Ahidjok erregimen gogorra finkatu zuen Kamerunen; gogortasun hori salatu zuten giza eskubideen aldeko europar elkarteek, milaka preso politiko zeudela jakin zutelarik. 1982an ustekabean dimisioa eman zuen lehendakariak, eta Biya Lehen Ministro ohiaren esku gelditu zen kargu hura, nahiz eta Ahidjo izan zen aurrerantzean ere Kamerungo Batasun Nazionala (UNC) legezko alderdi bakarraren burua. Biyak zenbait estatu kolperi aurre egin behar izan zien, eta Ahidjo haren kontrako konplota bultzatu izanaz akusatu zutelarik, ihes egin behar izan zuen 1983an. 1985ean UNC alderdiak RDPC ([[Kamerungo Herriaren Elkartasun Demokratikoa]]) izena hartu zuen, baina bide politiko berari jarraitu zion, harik eta 1991n oposizioko alderdiak onartu ziren arte. Izan ere, 1990 inguruan, herritarren eta oposizioaren kontrako jarrera nagusitzen ari zela ikusirik, zenbait berrikuntza egin behar izan zituen Biyak. Dena dela, oposizioan ez zegoen batasunik, eta 1992ko lehenengo hauteskunde alderdi-anitzetan Paul Biya hautatu zuten berriro. Oposizioak, atzerriko begiraleen onespenarekin, iruzurra salatu zuen, baina gobernuak ez zuen onartu aldaketarik. Ipar-ekialdean Fru Ndik, FSD (Frente Sozial Demokrata) alderdiko buruzagiak, lehendakari izendatu zuen bere burua, eta eskualde hartan nagusitzen ari zen nahasmenduari aurre egiteko, larrialdi egoera ezarri zuen gobernuak. Bestalde, &quot;koalizio gobernu&quot; bat osatu zuen, RDPC zena nagusi, eta zapalkuntza gogorra bideratu zen gobernuaren kontrako adierazpenen aurka.
 
Oposizioko alderdiek ez zuten batasunik lortzen (Errepublikaren Aldeko Mugimendua zegoen batetik, FSD bestetik, Demokraziaren eta Aurreramenduaren Batasun Nazionala, UNDP ere bai&), eta barne zatiketa handiak izan ziren haien baitan; egoera nahasi horrek Biyari indar eman zion 1996ko udal hauteskundeetarako. 1996ko konstituzioan, Kamerungo batasuna berretsi zen, senatua antolatzeko proposamena egin zen, eta lehendakari kargua zazpi urtez behin berritzeko epea finkatu zen. 1997an, berriro izan zen garaile Biya, beste zazpi urterako. Azpimarratzekoa da, dena dela, hauteskunde haietan hiru milioi biztanlek bakarrik izan zuela botoa emateko eskubidea, gainerako guztiak &quot;atzerritar&quot; gisa hartu baitzituen gobernuak. Gaur egun, beraz, Biyak jarraitzen du agintean, eta [[Peter Mafany Musonge]] da Lehen Ministroa. 1998an istiluak sortu ziren Nigeriaren eta Kamerunen artean, bien artean muga egiten duen Bakassiko penintsula aberatsaren gaineko nagusitasuna dela-eta. 2004an, Biyak berriz irabazi zituen lehendakaritzarako hauteskundeak, baina sektore batzuek zalantzan jarri zuten botazio haien garbitasuna.
 
== Banaketa administratiboa ==
86 ⟶ 91 lerroa:
 
Talde etniko nagusiei dagokienez, fang, bamileke, mum, duala, luanda, basa, peul, tikar, mandara eta maka dira. Hizkuntza ofizialak [[ingeles]]a eta [[frantses]]a dira, lehenengoa Ipar-mendebalde eta Hego-mendebaldeko probintzietako jendeak hitz egiten duelarik eta biztanle guztien bosten bat direnak, eta bigarrena gainontzeko kamerundarren mintzaira dena. Bestela, Camfranglais izeneko [[pidgin (hizkuntza)|pidgin]] oso hedatuta dago hirietan, eta jatorrizko hizkuntzen artean [[fulfulde]] nagusietakoa da.
 
== Ekonomia ==
Kamerunek baditu [[petrolio]] hobi aberatsak eta nekazaritzarako lurralde aski egokiak, eta horri esker [[Sahara]]z beheko Afrikako lurraldeetan ekonomia aurreratuenetakoa du. Dena dela, gainerako herri azpigaratuen arazo bertsuei aurre egin behar izan die, adibidez barne egoera nahasiak negozioetarako sortzen duen giro kaskarra eta administrazio publiko astun-erraldoia. [[1990]]az gero [[Munduko Diru Funtsa]]ren programetan parte hartzen du Kamerunek, eta horri esker industria indar hartzen ari da eta inbertsioak areagotzen ari dira, nekazaritzaren eta merkataritzaren mesedetan. Ekonomia indartzeko ahalegin horietan pribatizazioa bultzatu zen, alor publikoko langile asko kaleratu eta beste askoren soldata murriztu zen, eta horrek haserrea sortu zuen herritarren artean. Hasierako aurreikuspenak oso itxaropengarriak ziren arren, gobernuak ez du behar adinako arrakastarik izan plangintza horiek aurrera eramatean, arazo ugariri aurre egin behar izan diolako, adibidez nahasmenduari, ustelkeriari eta kanpo zor handiari. Egokitze estrukturaleko azken plana 1997an jarri zen abian, eta arrakasta izango zuen itxaropena zuten alderdiek, zailtasunak zailtasun.
 
[[Nekazaritza]] izan da tradizioz jarduera nagusia (barne produktu gordinaren herena edo hartzen du, eta langileen % 80 inguru) eta industria indartzen ari da (ehungintza eta elikagai industria, aluminioa). Merkataritzarako erabiltzen diren nekazaritzako gaietan, batez ere [[kafe]]an eta [[kakao]]an (gai horiek hartzen dute kanpo merkataritzako irabazien % 40), eta petrolioan (diru sarreren bi heren) oinarritua da Kamerungo ekonomia. Zura eta haren eratorriak ere garrantzi handiko gaiak dira (esportazioen % 9).
 
== Kultura ==
Etnia bakoitzak bere kultura eta ohiturak ditu. Musika mota asko egiten da Kamerunen: hegoaldeko oihaneko jendeen artean [[danbor]]ra, eta iparraldekoen artean [[xirula]] dira musika tresna nagusiak. Era askotako eskulanak egiten dira: [[fulani]]en larru lanak ezagunak dira, mendebaleko mendietako kirdien eta matakanien buztin-lanak oso aintzat hartuak dira, eta orobat [[tikar]]rek egiten dituzten kobrezko pipak ere. Sartaldeko artea ere, literatura eta zinema, zabaltzen ari da. Aipatzekoa da [[Mongo Beti]] eleberrigilea.
 
== Kamerundar ezagunak ==
* [[Paul Biya]] ([[1933]]-), politikaria eta herrialdeko presidentea [[1982]]tik.
96 ⟶ 109 lerroa:
* {{en}}{{fr}}[http://www.prctv.cm/ Kamerungo Errepublikaren webgune ofiziala]
* {{en}}{{fr}}[http://www.crtv.cm/ Kamerungo Irrati Telebista]
* {{eu}}[http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html Jalgi.com atlasa: datuak, mapak eta irudiak]
{{CIA|ca}}
 
{{Afrikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}
{{commons|cameroon}}
 
[[Kategoria:Kamerun]]
 
139 ⟶ 153 lerroa:
[[diq:Kamerun]]
[[dv:ކެމަރޫން]]
[[ee:Cameroon]]
[[el:Καμερούν]]
[[en:Cameroon]]
185 ⟶ 198 lerroa:
[[kn:ಕ್ಯಾಮರೂನ್]]
[[ko:카메룬]]
[[ks:केमेरून]]
[[ku:Kamerûn]]
[[kw:Kameroun]]
202 ⟶ 216 lerroa:
[[ms:Cameroon]]
[[mt:Kamerun]]
[[my:ကင်မရွန်း သမ္မတနိုင်ငံ]]
[[my:ကင်မရွန်းနိုင်ငံ]]
[[mzn:کامرون]]
[[na:KamerunCamerun]]
[[nah:Camerun]]
[[nds:Kamerun]]
212 ⟶ 226 lerroa:
[[no:Kamerun]]
[[nov:Kamerun]]
[[nso:Cameroon]]
[[nv:Táłtłʼááh Chʼosh Daadánígíí Bitooh (Łizhinii Bikéyahdi)]]
[[oc:Cameron]]
222 ⟶ 235 lerroa:
[[pnb:کیمرون]]
[[pnt:Καμερούν]]
[[ps:کامرونکېمرون]]
[[pt:Camarões]]
[[qu:Kamirun]]
246 ⟶ 259 lerroa:
[[ss:IKhameruni]]
[[stq:Kamerun]]
[[su:Kamerun]]
[[sv:Kamerun]]
[[sw:Kamerun]]
274 ⟶ 286 lerroa:
[[zh-min-nan:Cameroon]]
[[zh-yue:喀麥隆]]
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}