Lehen Mundu Gerra Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Euskal Herriko historia aurkibidea}}
'''Lehen Mundu Gerra Euskal Herrian''' izandako eragina maila ezberdin eta anitzetan aztertu behar da. Alde batetik, [[Ipar Euskal Herria]]k gerran parte hartu zuen, [[Hego Euskal Herria]]k ez bezala.
== Ipar Euskal Herria == [[1914]]-[[1918]]. urteen bitarteko [[Lehen Mundu Gerra|gerra hartan]] [[Frantzia]]ko gudarostean borrokatzera joan behar izan zuten euskal herritar gizonezkoengatik nabaritu zen, bereziki. Alde batetik, [[Lapurdi]]n, [[Nafarroa Behere]]an eta [[Zuberoa]]n «belaunaldi oso bat desagertu zen», soldadu joan behar izan zuten 6.000 euskal herritar hil baitziren, [[Iñaki Egaña]] historialariak dioenez;<ref name="Egaña20111106">{{ {{aipu|Mila bederatziehun eta hamalaua! Euskal etxeetan hamaika negar eginarazi duen urtea! Gerla hasteko urtea!|[[Jean Elizalde]]: ''LVII.a gerlan''<ref>[[Jean Elizalde]]: [http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/Z/ZerbitzariGerlan.htm «Lehen egunak, lehen guduak»]. ''LVII.a gerlan'' liburuko lehen atala.</ref>}}
16 ⟶ 19 lerroa:
Gerra hark frantses sentiarazi zituen Ipar Euskal Herriko euskaldun gehienak. Anitzek desertore izateko bidea hautatu zuten; Nafarroako mugatik hurbil zirenek, bereziki. Baina gehienek gerra egin zuten, eta haiek biziki frantses itzuli ziren lubakietatik. Gainera, euskaldun anitz [[frantses]]a ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez zituztelako ulertzen. Ondorioz, euskara jakitea «kaltegarria» zela pentsatu zuten. Horrek ere euskaldunen frantsestea erraztu zuen. Gauza bera jasan zuten bretainiarrek eta korsikarrek ere.<ref name=Bidegain20081111/>
Geroztik, euskararen transmisioan etenaldi luze bat izan zen Ipar Euskal Herrian. Ez bakarrik gerraren ondorioz, baina euskaldun izatea zama gisa bizi izan zuten anitzek.<ref name=Bidegain20081111/> Lehen Mundu Gerrak [[Frantziako Iraultza]]k baino eragin handiagoa izan zuen euskal nortasunaren zutabeetan.<ref name="Egaña20111106"/> Frantziaren ''batasun sakratua'' sortuko da Lehen Mundu Gerrarekin; frantses nazionalismoaren faboretan mugimendu indartsu batek eramanen ditu gerra hartako gudari ohiak eskuin ideologiara, bereziki Ipar Euskal Herriko barnealdean, buru gisa agertzen dela [[Jean Ibarnegarai]] diputatua, [[Nafarroa Beherea]]n eta [[Zuberoa]]n hautetsia, eskuin muturreko gizona,<ref>
== Hego Euskal Herria ==
[[1914]]ko [[uztailaren 28]]an gerra hasi zenean, [[Espainia]] ekonomikoki garatu gabeko estatua izan zen, iparraldeko eskualdeetan industria xumea zuena<ref>{{Erreferentzia|abizena= Tirado |izena= Daniel A. |urtea= 2000 |izenburua= Economic Integration and Industrial Location: The Case of Spain Before WWI |argitaletxea= European University Institute}}</ref>. Politikoki ere [[kolonialismo|koloniak]] galdu zituen herrialde etsita izan zen, [[Borboien berrezarpena (Espainia)|monarkia batek]] zuzenduta. Gauxak horrela eta [[abuztuaren 7]]an [[Alfontso XII.a Espainiakoa]]ren [[Errege Dekretu Lege|Dekretu Lege]] batek herrialdearen neutraltasuna ezarri zuen, jadanik [[Eduardo Dato]]ren gobernuak hartutako erabakia berretsiz. Baina politiko eta hiritarrek alderdi baten alde egin zuten: Dato neutrala izan zen, erregea bera, [[Álvaro de Figueroa]] Romanonesko kondea, [[Antonio Maura|Maura]] eta [[Alejandro Lerroux|Lerroux]] aliatufiloak eta [[Juan Vázquez de Mella]] karlista germanofiloa<ref>{{Erreferentzia|izenburua= España y la guerra |aldizkaria= Historia 16| izena= Manuel |abizena= Espadas Burgos| liburukia= V: La Gran Guerra, años de sangre, ruinas y miseria| orrialde= 89–105}}</ref>. Armada ere bi zatitan banatu zen.
Hasierako eragin negatiboa pasa ondoren, ekonomia azkar hazi zen. Gerra-egileek elikagaiak, armak, metalak eta ikatza behar zituzten eta [[Bizkai]]ko siderurgia ondo aprobetxatu zuen egoera hori. Ontzigintza ere izugarrizko gorakada jasan zuen eta, istripuak eta hondoratzeak bereizirik utzita, Bilboko itsasontziak Europako zama-itsasontzi bilakatu ziren<ref name= "Correo">{{Erreferentzia|izena=Imanol|abizena=Villa|egunkaria=[[El Correo]]| izenburua= El país de Jauja |data=2006-10-15| url= http://www.elcorreo.com/vizcaya/prensa/20061015/vizcaya/pais-jauja_20061015.html}}</ref>. Armagintzan, [[Astra, Unceta y Cia S.A.]] gernikarrak egiten zuen 9 mm-ko ''Campo-Giro'' modeloa arauzko bilakatu zen Frantziako armadan eta 100.000 unitate baino gehiago saldu zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astra-Unceta y Compañía|egilea=[[Auñamendi Eusko Entziklopedia]]|url=http://www.euskomedia.org/aunamendi/15960}}</ref>. Oparoaldia aprobetxatuz, negozio berriak ere ezarri zituen: [[Banco Urquijo]] Bilbon, [[Babcock Wilcox]] Trapagaranen, eta abar<ref name= "Correo"/>.
Baina dena ez zen ederra, Gerrak ekoizpenaren eta esportatzearen gorakada ekarri zuen, baina ez barne-[[eskaintza]]rena edota [[soldata|soldatena]], eta [[inflazio]]a eta merkataritza zein industria [[espekulazio]]a areagotuz joan ziren [[Espainiako 1917ko krisia|1917ko krisia]] sortuz<ref>{{Erreferentzia|abizena= García Queipo de Llano | izena= Genoveva | urtea= 1996 |izenburua= El reinado de Alfonso XIII. La modernización fallida |lekua= Madril| argitaletxea= Temas de Hoy |isbn= 84-7679-318-9}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
| |||