Hizkuntza hil: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
EmausBot (eztabaida | ekarpenak)
t r2.6.4) (robota Erantsia: kk:Өлі тілдер
t Gaingiroki zuzendu dut
1. lerroa:
{{erreferentzia falta}}
'''Hizkuntza hil''' esaten zaio inork [[ama-hizkuntza]] lez ez daukanari. Momentu horretatik aurrera, [[hizkuntza]] horrek ez du jarraitzen [[hizkuntza bizi]]ek izaten duten garapen eta aldaketa prozesua.
 
'''Hizkuntza hil''' esaten zaio inork [[ama-hizkuntza]] lezlegez ez daukanari. MomentuUne horretatik aurrera, [[hizkuntza]] horrek ez du jarraitzen [[hizkuntza bizi]]ek izaten duten garapen eta aldaketa prozesua.
 
== Arrazoiak ==
 
Arrazoi asko izan litezke hizkuntza bat desagertzekoak, bata bestearkinbestearekin loturik ager daitezkeenak. EstareakoEsaterako, [[Gaztela]] eta [[AragoaAragoi]]renko koroek [[Amerika]]ko konkistakonkistatzean, non gaixotasunek, morroitzakmorrontzak eta tratu txarrek [[karibe]]ak kolpekatujendearen kopurua biziki urritu arren, eurenhaien hizkuntzak [[1920]] arte iraun zuen.
 
Bortizkeria. Gerrek, inbasioek eta kolonizazioek hizkuntza bateko [[hiztun]]ak desagertarazidesagerraraz ditzakete, hizkuntza eurekin batera desagertuz: [[Tasmania]]ko edo Amerikako [[indiar hizkuntza]] batzuen kasua.
 
Gertakari naturalak eta gaixotasunak. Honelako gertaerek herri oso bat desagertarazidesagerraraz dezakete, eta honekin batera hizkuntza. Beste kasu batzuetan hiztunek beste kultura baten barnean bilatu behar dute babesa, azken honen hizkuntza eta ohiturak hartuz. Gaixotasunen kasuan, gaurko ikertzaileek kontu handia izan behar dute, edozein gaixotasunen kutsadura hilkorra izan baitaiteke.
 
[[Garapen linguistiko]]a. Denbora epe luze batean gertatutako aldaketa txikiek hizkuntza bat goitik behera eralda dezakete. Honela sortu ziren [[hizkuntza erromantze]]ak [[latin]]etik, hau desagertuz.
13 ⟶ 15 lerroa:
[[Ekonomia]]ren eragina. Kasu honetan gurasoek seme-alabek beste hizkuntza bat ikasiz etorkizun hobea izango dutela pentsatzean gertatzen da. Belaunaldi bitan jatorrizko hizkuntza desagertzeko zorian egon daiteke. [[Ingeles]]ak beste hizkuntza askoren aurka egiten duen presioaren kasua da hau, [[daniera]] edo [[norvegiera]] bezalako hizkuntza garrantzitsuak barne, nahiz eta hauek oraindik arriskuan ez izan.
 
Kultura prestijioaprestigioa. Hau askotan aurrekoarekin lotuta dago, askotan kultura prestijioaprestigioa aberastasun materialetik dator-eta. Hizkuntza txikien desagerpenerako mekanismo garrantzitsuenetako bat da. Atzerriko hizkuntza betek prestijioaprestigioa hartzean eta elite kultural edo ekonomikoa erabiltzen hasi bezain laster, denbora gutxi iragango da ikasketa hau periferia geografiko zein kulturalera zabaldu arte, eta umeek jatorrizko hizkuntza ikastetik atzerrikoa ikasten hasi arte.
 
Nahita burututako aldaketa. Ez da batere ohikoa, baina badaude kasu dokumentatuak non herri batek nahita eta batzar bidez hizkuntzaz aldatzea erabaki duen ([[yaaku]] herria, esaterako).
19 ⟶ 21 lerroa:
== Hizkuntza hil klasikoak ==
 
[[Latin]]a eta [[grekeragreko klasiko]]a hizkuntza hiltzat jotzen dira. Hala ere, bada kontrakoa esaten duenik, [[zientzia]] askotan euren [[lexiko]]aren atal handi bat erabiltzen delako eta pertsona batzuk [[bigarren hizkuntza]] bezala hitz egin ditzaketelako.
 
Esaterako, latina [[Eliza Katoliko]]aren [[hizkuntza ofizial]]a da. [[Pierre Georges]]ek [[Le Monde]]n argitaratutako artikulu batean latina azken mendeotan 60.000 hitz eta esapide berriz hornitu da. Era berean, latina hil eta gero mende askotan erabili zen lan zientifiko eta filosofikoetan, XIX mendera arte mantendu zen ohitura.
 
[[Paul Valéry]]ren arabera [[grekeragreko klasiko]]a [[Frantzia]]ko pertsona ikasketadun gehienek zekiten [[Lehen Mundu Gerra]]ko garaietara arte. "Bizi" modu hau litekeena da kultura prestijiodunprestigiodun bati lotutako hizkuntzentzat, hizkuntza hori erabilpen zientifiko, legal edo eklesiastikorako mantenduz. Honela mantendu dira [[eslaboniera]] (edo eslabonikoa), [[abestiera]] (edo abestikoa), [[kopto]]a, [[sanskrito]]a, [[ge´ez]]-a, etab.
 
Erakunde batzuek hizkuntza hilak erabiltzen dituzte dena delako giro bat edo prestijioaprestigioa emateko erabltzenerabiltzen dituzte. Erabilpen honen adibidea [[Wikipedia]] bera da: badaude bertsioak [[sanskrito]]z, [[latin]]ez eta [[anglosaxoiera]]z.
 
Hizkuntza hilak edo hiltzear zeudenak komunikazioenkomunikazioak zifrazioarakozifratzeko erabili izan dira.
 
== Gaurko krisia ==
35 ⟶ 37 lerroa:
Hizkuntza beten biziraupena mehatxatutzat jotzen da umeek [[ama-hizkuntza]] bezala ez daukatenean.
 
Gaurko mugimendu batzuk ondare honen biziraupena bermatzen saiatzen dira, berreskuratzearen bidez (hurrengo puntua) zein hizkuntza finkatuz. Hiztun bizirik ez dagoenean, lekukotasun eta testu zaharren azterketa da [[hizkuntzalari]]ek berreraiketarako daukaten euskarri bakarra. Desagertzear dauden hizkuntzetan edo idaztzikoidatzizko lekukotasun asko daudenean, ahalegina ahalik eta [[hiztegi]], [[gramatika]] eta hots-dokumentazio gehien sortzean datza. Arazorik handienak diru eskasia eta prestatutako jende gutxi egotea dira, lana orain arte saiatu den ezer baino handiagoa da.
 
== Berreskuratzea eta hizkuntzen biziraupena ==
45 ⟶ 47 lerroa:
Desagertzear zeuden hizkuntzen artean, txikiak zein handiak biziraunarazteko saiakerak izan dira, arrakasta gutxi ala gehiagorekin.
 
Arrakasten artean [[Finlandia]]ko gobernuak [[finera]] berpizteko egin zuen ahalegina dago, [[suediera]]ren prestijioarenprestigioaren aurrean arriskuan baitzegoen. [[Euskara]] eta [[bretainiera]] indartzeko egin diren ahaleginak ere aipatzekoak dira.
 
Ez dirudi hainbesteko arrakastarik izan denik [[gaeliko]] eta [[okzitaniera]]rekin. Gaelikoa hizkunztzahizkuntza ofiziala da, [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]] ere bai, baina ingelesaren alboan gainbehera doa. OkazitanierazOkzitanieraz badaude emisoakemisioak telebistan eta ikastetxe elebakarrak daude, [[Calandreta]]k, baina hiztun gehienak edadekoak dira, eta gazteriak [[frantses]]aren alde egiten du. Uste da belaunaldi batean desagertzea litekeena dela.
 
Honelako kasuak dauzkagu EropannEuropan, baina herrialde pobreagoetan egoera askoz zailagoa da: ez dago diru nahikorik hizkuntza prestijiodunetakoprestigiodunetako hizutunekhiztunek dauzkaten aukerak eskaintzeko: eskolatzea, telebista, irratia...
 
== Hizkuntza hilak ==
55 ⟶ 57 lerroa:
* '''Zaharrak''':
** [[Latin]]a
** [[GrekeraGreko klasiko]]a
** [[Tokario]]a
** [[Iberiko]]a