Ergatibo: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 83.173.187.158(r)en aldaketak ezabatu dira, Teles(r)en azken bertsiora itzuliz. |
|||
47. lerroa:
Hainbat test erabili dira gramatika-lanetan euskararen alineazio-sistema sintaktikoa zehazteko, batik bat, kontrola, izenordain elkarkariak, agintezkoak, nominalizazioetako argumentuen genitibotzea, juntadura eta erlatibotzea. Bost test horien argitan, euskarak funtsean sistema nominatibo-akusatiboa dauka. Hala erakusten dute lehen laurek. Gainontzenkoetan, berriz, neutroa da portaera, hau da, hiru argumentuak bereizten ez dituena, eta beraz, zilegi litzateke sistema mistotzat jotzea. Ergatiboa, sekula ez. Nolanahi ere, lehen hiru testak gailenduta, hizkuntzaren nominatibo-akusatibotasuna hobetsiko dugu hemen, atalaren izenburuan jaso bezala.
===Kontrola===
Kontrola dugu, dudarik gabe, hizkuntzaren nominatibo-akusatiboasun sintaktikoaren erakusgarri nagusia<ref>Levin 1983a, Ortiz de Urbina 1989, Oyharçabal 1992, besteak beste</ref>. Kontrola ageri da mendeko perpaus jokatugabeko subjektu isilaren eta perpaus nagusiko argumentu aurrekari baten artean menpekotasun bat gertatzen denean. Aurrekari hori gabe ezin dugu identifikatu mendeko perpausaren subjektu horren izaera. Kontrol egituretan, hortaz, mendeko perpaus baten subjektu isilak duen erreferentzia gorago dagoen elementu nominal batek zehazten edo gobernatzen du. Ikus ditzagun [[gaztelania]]zko adibide hauek:
*Juan<sub>i</sub> me prometió PRO<sub>i</sub> cantar en la fiesta
*Juan me<sub>i</sub> permitió PRO<sub>i</sub> cantar en la fiesta
Lehenbiziko adibidean perpaus nagusiko Juan da kontrolatzailea, eta mendeko perpausaren subjektu isila Juan bera da. Ikusten denez, subjektu isil hori PRO izeneko kategoria batekin aurkezten dugu hemen. Beraz, goiko subjektuak, goiko aurrekari horrek, beheko subjektua hartzen du kontrolpean. Bigarren adibidean, ordea, mendeko perpausaren aurrekaria “yo” (me, hemen) da, hots, nik eta ez Juanek kantatuko du jaialdian. Bigarren kasuan ez du goiko perpauseko subjektuak kontrolatzen mendeko perpausaren subjektua, baizik perpaus horretako aditzaren beste argumentu batek (me).
Hizkuntzaz hinkuntza diferentziak daude kanpoko argumentu batek menpeko zein argumentu kontrola dezakeen. Hizkuntza nominatibo-akusatibo sintaktikoetan kontrolpeko argumentua mendeko subjektua da beti eta berdin du mendeko aditza iragankorra edo iragangaitza den. Munduko hizkuntza gehienak mota honetakoak dira. Gaztelaniazko adibideek erakusten dute portaera hori: Me mandó [PROi venir] edo Mei mandó [PROi operar al paciente], baina ez *Juan mei ordenó [el médico operar PROi]. Ordea, hizkuntza sintaktikoki ergatiboetan, Dyrbaleran kasu, kontrol aukerak argumentuen kasu-markaketaren araberakoak dira: absolutiboz markatzen dituzten objektu zuzenak eta subjektu iragangaitzak dira kontrola daitezkeen bakarrak. Horrela, gaztelaniazko azken bi esaldiak gogoan hartuta, [[Dyrbald]]ar batek Juan mei ordenó [el médico operar PROi] erabiliko luke eta Mei mandó [PROi operar al paciente] baztertuko (mendeko perpausa antipasibo egin ezean, behintzat).
Euskaraz kontrol egitura argiak aurkitzea zailago den arren, egon badaude. Jo dezagun honako esaldi honetara:
*Ahaztu dut [PRO giltzak hartzea]
*Ahaztu zait [PRO giltzak hartzea]
Mendeko perpausa giltzak hartzea da bietan, eta hor bada subjektu isil bana. Subjektu isilak lehenbiziko pertsona singularrekoak izan behar dira, perpaus nagusiko ergatibozko edo datibozko argumentuek kontrolpean hartzen baitute:
(niki) ahaztu dut [PROi,*j giltzak hartzea]
(nirii) ahaztu zait [PROi,*j giltzak hartzea]
Kontrol datuetan, euskara gaztelaniarekin dator bat, ez Dyrbalerarekin, goiko adibideen antzeko ondorengo esaldiek erakusten duten bezala:
(nirii) ahaztu zait [PROi zure etxetik pasatzea]
(nirii) ahaztu zait [PROi Elene hartzea]
*(nirii) ahaztu zait [Elenek PROi hartzea]
Mendeko perpauseko aditza iragangaitza (pasatu) da lehenbiziko adibidean eta iragankorra (hartu) beste bietan. Guztietan, perpaus nagusiko datibo argumentuak kontrolatzen duen (edo harekin erreferentzikidea izan behar duen) PRO izenordain isil bana agertzen zaigu: lehenbizikoan, aditz iragangaitzaren subjektua da eta bigarrenean eta hirugarrenean, aditz iragankorraren subjektu eta objektua, hurrenez hurren. Ikus daitekeenez, mendeko subjektuetara mugatzen da kontrola euskaraz; kontrolpeko objektua duen *(nirii) ahaztu zait [Elenek PROi hartzea] esaldia, 'Ahaztu zait Elenek hartuko nauela” esan nahi duena, ezinezkoa da.
Horixe erakusten dute orain arte esandakoa osatzearren -tzen jakin eta -tzen hasi kontrol-egiturez baliatuta hona dakartzagun beste bi adibide-sorta hauek:
Anderreki ez daki [PROi hemendik horra iristen]
Anderreki ez daki [PROi lagunak zaintzen]
*Anderreki ez daki [lagunek PROi zaintzen]
Anei hasi da [PROi goiz altxatzen]
Anei hasi da [PROi lagunak etxera gonbidatzen]
*Anei hasi da [lagunek PROi etxera gonbidatzen]
Haustura argia gertatzen da, beraz, morfologiaren eta sintaxiaren artean. Adibideek erakutsi bezala, morfologiak ezberdintzen dituen subjektu iragangaitz (ABS) eta iragankorrek (ERG) batera jokatzen dute sintaxian; gainera, sintaxiak banandu egiten ditu morfologikoki parekoak diren subjektu iragangaitzak eta objektu zuzenak (ABS).
===Agintera===
| |||