Zizeron: berrikuspenen arteko aldeak

'''Zizeron''' ([[latin]]ez ''Marcus Tullius Cicero'') (K. a. 106ko [[urtarrilaren 3]] - K. a. 43ko [[abenduaren 7]]) politikari eta hizlari [[erroma]]tarra izan zen. [[Latin]]ezko hizlari handienatzat jotzen zaioda.

Zizeron izena ''cicer'' hitzetik dator, zeinekzeinak latinez txitxirioa esan nahi duen. [[Plutarko]]ren arabera, Zizeronen arbasoren batek txitxirio bezalakobaten moduko pikorra zeukan sudurraren puntan. Politikan sartu zenean, goitizenez horizuen aldatzekogoitizena eskatu zioten Zizeronialdatu, bainahala honekeskatu ukobazioten egin zuenere.

=== EstreinakoLehen urteak ===

K. a. 75ean, [[Sizilia]]n aritu zen ''kuestor''. Abokatu apartekoa izan zen hor. [[Verres]] gobernari ohia auziperatu eta zigorrarazi zionzuen. Arrakasta hori gorabehera, patrizioa ez zenez, arazoak izan zituen kontsul izenda zezaten. Gainera, kontsul-arbasorik ez zeukan azken gizona (''novus homo'' zeritzona) [[Mario]] iraultzailea izan zen. Horrekizanak ez zion laguntzen Zizeroni.

Urteko lorpen garrantzitsuena [[Katilinaren konspirazioa]] bertan behera uztea izan zen. Zizeronek aurkitu zuen [[Katilina]] patrizioak [[Erromatar Errepublika]] desegiteko asmoa zuela. Zizeronek ''senatus consultum ultimum'' (gerra-lege moduko bat) deklaratuta, [[Katilina]] eta haren jarraitzaileak hiritik kanpo atera zituen lau hitzaldi ospetsuei esker. Haietan, konspirazioaren nondik norakoa azaltzeaz gain, Estatuaren defentsan parte-hartze zuzena eskatu zien erromatarrei, okerrena gertatuz gero.

[[Katilina]]k ihes egin zuen [[Etruria]]n [[Sila]]ren beteranoen artean armada bat osatzeko. Jarraitzaileak [[Erroma]]n geratu ziren iraultza barnetik bultzatzeko. Senatari guztien aurrean, jarraitzaileekjarraitzaileak konspirazioa aitortzera behartu zituen Zizeronek, galiarrei bidalitako mezua atzeman ondoren. Senatariek zigor aproposena zein zen eztabaidatzeari ekin zioten. Gerra-lege indarrean, atxiloketak edo herbestealdiek ez ziruditen arazoa konponduko zutenik. Senatari gehienak heriotza zigorraren alde agertu ziren hasiera batean. [[Julio Zesar]]rek, berriz, aurrekari arriskutsuegia izanen zela adierazi zien, eta hain zorrotz ez zen zigorraren alde jo zuen. Hala ere, [[Katon Minor]]ren hitzaldiaren ostean heriotza-zigorra adostu zen. Zizeronek ''Pater Patriae'' tituluta jaso zuen Estatuari egindako zerbitzuei esker.

K. a. 58an, epaiketarik gabe [[Erroma]]ko hiritarrei heriotza-zigorra eman zietenak herbesteratzekoak zirenarenherbesteratzeko legea onartu zuen Publio [[Klodio Pulker]]rek. Zizeronek aldarrikatu zuen senatus consultum ultimum-ek inmunitatea ematen ziola. Gainera, hiritarren babesa eskatu zuen. [[Klodio Pulker]]ren jarraitzaileen beldur, Italiatik kanpo joan zen eta hitzaldiak paperetara jartzeariidazteari ekin zion Zizeronek. Atiko lagunari bidalitako gutunetan, Senatuaren portaeraz kexu agertu zen Zizeron, beharrezko babesa ez eskaintzeagatik.

[[Erroma]]ra itzultzean, jendetzak harrera beroa eman zion, [[Demostenes]]i bezala. Hurrengo urteetan [[Milo]] populista bultzatu zuen Zizeronek [[Klodio Pulker]]ren aurka, zeinen jarraitzileek terrorea zabaldu zuten Erromako kaleetan. [[Milo]]ren gladiatoreek [[Klodio Pulker]] hil zuten orduan. Zizeronek [[Milo]] defendatu zuen, baina arrakastarik gabe. Halere, ''Pro Milone'' hitzaldia erretorikako maisulantzat jo ohi da. Horretan, Zizeronek argudiatzen zuen [[Milo]]k ez zuela Klodio hiltzeko inolako arrazoirik. [[Milo]] herbesteratu egin zen Gerra Zibila arte.

[[Zesar]] eta [[Ponpeio]]ren arteko borroka areagotu zenean, [[Ponpeio]]ren alde jo zuen Zizeronek, nahiz eta [[Zesar]]ren jomuga bihurtzenbihurtzea saihestu zenzuen. K. a. 49an, [[Zesar]]rek Italia inbaditu zuenean, [[Erroma]]tik kanpo joan zen Zizeron, [[Zesar]]rek geratzeko eskatu bazion ere. ''Pharsalus'' batailan ponpeiotarrekin bat borrokatu zuen Zizeronek. Porrota gorabehera, [[Erroma]]ra itzuli zen. [[Varron]]i adierazi zion bezala, [[Zesar]]ren diktadurapean ahalik eta gutxien ateratzen zen etxetik. Errepublikaren alde nahiago zuen ideiak idatzi Senatuan hitz egin baino. K. a. 45ean, haren alaba Tulia hil zen.

Zizeron eta [[Marko Antonio]]ren harremana osoinoiz ona inoizizan ez bazen ere, [[Zesar]]ren hilketaren ondoren, elkarren etsaiak bihurtu ziren. Zizeronek Zesarren testamentua bere onerako erabiltzea eta askatasun zibilak suntsitzea leporatu zion [[Marko Antonio]]ri. ''Philippicae'' izeneko hitzaldietan [[Marko Antonio]]ren aurka egin zuen.

[[Oktaviano]], [[Zesar]]ren oinordekoa, [[Erroma]]ra itzuli zenean, Zizeronek [[Marko Antonio]]ren kontra erabili zuen. Senatarien burua, Zizeron, ospearen gailurrean zegoen. [[Dezimo Bruto]] Galia Zisalpinako gobernariaren izendapena bultzatu zuen. [[Luzio Pison]]en, [[Zesar]]ren aitaginarrebaren, hitzalida gorabehera, [[Marko Antonio]] [[Erromatar Errepublika|Errepublikaren]] etsaiaetsai izendatu zuten senatariek Zesarren hiltzaileak eraso zituenean.

Hala ere, [[Oktaviano]]k eta [[Marko Antonio]]k, [[Lepido]]rekin batera, bat egin zuten, Zizeronen asmoak gorabeheraezusterako. [[Bigarren Triunbirato]]a legalki osatu ostean, arerioen kontrako proskripzioak hasi zituzten. Zizeron eta [[Kinto Tulio Zizeron|Kinto]], haren anaia, ([[Zesar]]ren laguntzailea bazen ere) zerrenda beltz haietan agertu ziren. [[Marko Antonio]]k su eta gar bilatu zuen Zizeron. Haren villa batean atzeman zuten. K. a. 43ko [[abenduaren 7]]an hil zuten.