Wikipedia

Burdingintza: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t r2.7.1) (robota Erantsia: fr:Histoire de la production de l'acier
No edit summary
1. lerroa:
{{lanean|Asieriko}}
[[Image:Bas fourneau.png|right|thumb|200px]]
Burdin metalurgiaren '''Siderurgiaren historia historiaurrean'''[[historiaurre]]an hasten da. Aurkitutako lehenengo burdineko[[burdina]]zko tresnak KAK.a. 5. milurtekokoak Iranen[[Iran]]en eta KAK.a. 2. milurtekokoak Txinan[[Txina]]n, meteoritoetako[[meteorito]]etako ironburdin-nikelez eginda daude. Oraindik ez da ezagutzen noiz hasi zen mineraletatik, burdinaren urtzea, baina KAK.a. 2. milurtekoaren bukaeran burdina Txinatik Afrika[[Saharaz subSahariarahegoalde]]ra ekoizten zen. BurdinBurdina forjatuaren erabilera KAK.a. 1. milurtekoan ezaguna zen. [[Erdi aroanAroa]]n zehar urtutako burdinetikburdinatik burdin forjatua egiteko metodoak aurkitu ziren, errefinatzekofintzeko forjak erabiliz. Prozesu guzti hauetarako [[erregai]] modualmodura [[ikatz|egur-ikatzaikatz]]a beharrezkoa zen.
 
Arrabioa[[Arrabio]]ak baino [[karbono]] gutxiago eta burdin forjatuaforjatuak baino gehiago duen altzairua[[altzairu]]a, aintzinaroan[[Antzinaro]]an ekoiztu zen lehenengoz. Burdin barren zementazio prozesuaren bidez, altzairua ekoizteko metodoak 17XVII. mendean asmatu ziren. Industrial[[Industria IraultzanIraultza]]n, egur-ikatza gabe burdnburdin barrak ekoizteko moduak aurkitu ziren eta gerora altzairua ekoizteko erabili ziren. 1850.1850ko hamarkadaren bukaeran Henry Bessemer altzairua egiteko prozesu berri bat asmatu zuen, prozesu honetan airea urtutako arrabiotik pasaraziz altzairu gozoa ekoiztuz. Hau eta 19XIX. mende eta aurrerako prozesuek burdin forjatuaren ekoizpenari bukaera eman zioten.
 
== Hematite eta meteorito burdina ==
[[Image:Willamette Meteorite AMNH.jpg|thumb|180px|Willamette Meteoritoameteoritoa, munduko seigarren haundienahandiena, burdin-nikel meteorito bat da]]
 
Aurkitu diren burdin gailu goiztiarrenak hematitez eginda daude, Egiptoko Khormusanenank KA 35.000. Egiptoko paleolitoa KAK.a. 30.000. urtean bukatzen da. Khormusatarrek tresna aurreratuak animalien hezurrekin ere garatu zituzten, ez zuten bakarrik harriekiko menpekotasuna.
Askoz geroago, metala, lurrera iristen diren meteoerito guztien %6 hartzen duen, burdin-nikel meteoritoetatik ateratzen zen. Iturri hau askotan zihurtasun osoz identifika daiteke material horren ezaugarri kristalino bereziak direla eta (Widmanstatten irudiak), metala hotzean eta tenperatura baxuetan lantzen denean mantentzen baitira. Tresna hauen artean Iranen, KA 5. milurtekoan aurkitutatko beira-aleak (abalorioak) eta KA 4000. urteko Aintzinako Egiptoko eta Sumeriako apaingarriak eta lantza puntak daude. Meteorito burdina KA 2. milurtekoan Aizkora Txinatar batean ere aurkitu zen.▼
 
▲Askoz geroago, metala, lurrera iristen diren meteoeritometeorito guztien %6 hartzen duen, burdin-nikel meteoritoetatik ateratzen zen. Iturri hau askotan zihurtasunziurtasun osoz identifika daiteke material horren ezaugarri kristalino bereziak direla eta (Widmanstatten irudiak), metala hotzean eta tenperatura baxuetan lantzen denean mantentzen baitira. Tresna hauen artean Iranen, KAK.a. 5. milurtekoan aurkitutatkoaurkitutako beira-aleak (abalorioak) eta KAK.a. 4000. urteko Aintzinako[[Antzinako EgiptokoEgipto]]ko eta Sumeriako[[Sumeria]]ko apaingarriak eta lantza puntak daude. Meteorito burdina KAK.a. 2. milurtekoan Aizkora Txinatar batean ere aurkitu zen.
[[Image:Widmanstatten IronMet.JPG|thumb|left|Burdin meteoritoak nikel-burdin aleazioaz osatuta daude. Meteorito hauetatik hartutako metalari meteorito burdina izena ematen zaio eta gizakiarentzat lehenengoetariko burdin iturria izan zen.]]
 
Erabiera goiztiar hauek orokorrean erabilera zeremoniala edo apaingarria zuten. Meteorito burdina oso eskasa da eta metala seguruaskiseguru aski oso garestia, againagian urrea baino garestiagoa. Hasierako Hititek Asiriatarrekin burdina (meteoritoetakoa edo urtutakoa) zilarrarengatik, 40 aldiz gehiagoko pisuarekin, trukatu zutela ezaguna da.
Meteorito burdina (kontaktatu baino lehenagoko) Ipar Amerikan tresna moduan erabiltzen zuten. 1000. urtea inguru hasita Groenlandiako Qaanaaqko gendeak harpoiak, labanak eta ertzdun beste tresnak York lurmuturreko meteoritoetatik egiten hasi ziren. Normalean metaleko ilar tamainuko zatiak hotzean kolpatzen ziren diskoak bihurtu arte eta gero hezurrezko euskarri batean bateratzen ziren. Tresna hauek Artikoko beste gendeekin trukatzeko ere erabiltzen ziren: Yorkeko lurmuturreko meteoritoarekin egindako tresnak handik 1.600 kilometroetara aurkitu izan dira. Robert Peary, Amerikako exploradoreak, meteoritoko zatirik haundiena New York hirko Historia Naturaleko Museo Amerikarrera eraman zuenean, 1897an, oraindik 33 tona inguru pisatzen zuen. Meteorito burdinaren erabilera beranduetako beste adibide bat KO 1000. urte inguruko suedian aurkitutako zeio bat da.▼
 
Meteoritoak zerutik erortzen direneze, linguista askok uste dute inglerako iron hitza (OE isern), europako iparraldeko eta mendebaldeko hizkuntz askotan antzekoak dituena, “jainkoak” esan nahi duen aisar hitz Etruskotik datorrela. Aurrekoa horrela izango ez balitz ere, hitza Zelta edo hizkuntz Italikoen forma aurre-proto-Germaniarren mailegua izan daiteke.▼
▲Meteorito burdina (kontaktatu baino lehenagoko) [[Ipar AmerikanAmerika]]n tresna moduan erabiltzen zuten. 1000. urtea inguru hasita Groenlandiako[[Groenlandia]]ko Qaanaaqko gendeakjendeak harpoiak[[arpoi]]ak, labanak[[labana]]k eta ertzdunahodun beste tresnak York lurmuturreko meteoritoetatik egiten hasi ziren. Normalean metalekometalezko [[ilar]] tamainukotamainako zatiak hotzean kolpatzen ziren diskoak bihurtu arte eta gero hezurrezko euskarri batean bateratzen ziren. Tresna hauek Artikoko[[Artiko]]ko beste gendeekinjendeekin trukatzeko ere erabiltzen ziren: Yorkeko lurmuturreko meteoritoarekin egindako tresnak handik 1.600 kilometroetara aurkitu izan dira. Robert Peary, Amerikako exploradoreakesploratzaileak, meteoritoko zatirik haundienahandiena New York hirkohiriko Historia Naturaleko Museo Amerikarrera eraman zuenean, 1897an, oraindik 33 tona inguru pisatzen zuen. Meteorito burdinaren erabilera beranduetako beste adibide bat KO 1000K.o. urte1000 inguruko suedianSuedian aurkitutako zeio bat da.
 
▲Meteoritoak zerutik erortzen direnezedirenez, linguista askok uste dute ingelesezko inglerako ''iron'' hitza (OE isern), europakoEuropako iparraldeko eta mendebaldeko hizkuntz askotan antzekoak dituena, “jainkoak” esan nahi duen ''aisar'' hitz Etruskotiketruskotik datorrela. Aurrekoa horrela izango ez balitz ere, hitza Zeltazelta edo hizkuntz Italikoenitalikoen forma aurre-proto-Germaniarrengermaniarren mailegua izan daiteke.
 
== Burdin hutsa ==
 
Egoera metalikoan dagoen burdin hutsa oso gutxitan agertzen da, bakarrik roka[[basalto|arroka basaltiko]] batzuetako inklusio moduan. Meteorito burdinaz gain, Groenlandiako Qaanaaqko gendeakjendeak Disko uharteko burdin hutsa erabili zuten.
 
== Burdinaren urtzea eta Burdin Aroa ==
 
Burdinaren urtzea – oxidatutako burdin mineraletatik burdin erabilgarriaren erauzketa – kuprea[[kobre]]a eta estainuarena[[eztainu]]arena baino zailagoa da. Metal hauek eta bere aleazioak hotzean landu edo labe sinpleetan urtu eta moldeetan sartu ahal badira ere, urtutako burdina beroan landu behar da eta bakarrik bereziki diseinaturiko labeetan urtu daiteke. Beraz ez da arraroa gizakiak burdin urtuaren teknologia bereganatzea brontzearen[[brontze]]aren metalurgiaren milurteko batzuk igaro arte.
Burdinaren urtzea aurkitu zen data eta lekua ez da ezagutzen, alde batetik oso zaila delako ezberdintzea nikel duten burdinetatik atera den metala eta beroan landutako meteorito burdina. Nabaritasun arkeologikoa erdi ekialdeko zonaldean kokatzen du, KA 3. milurtekoan Brontze Aroan zehar. Hala ere, burdineko tresnak oso urriak izan ziren KA 12. mendea arte.▼
 
Burdin Aroa definitzen da altzairuzko tresna eta armak modu zabal batean erabiltzeagatik, brontzezkoekin batera edo hauek ordeztuz. Transizioa denbora ezberdinetan gauzatu zen leku ezberdinetan, teknologia mundu zaharrean zehar hedatzen zen heinean. Mesopotamia KA 900. urterako Burdin Aroan zegoen. Nahiz eta Egiptok burdinezko tresnak ekoizten zituen, brontzea nagusi izan zen KA 663. urtean Assiriaren konkista arte. Erdi Europan Burdin Aroan KA 500. urtea inguru hasi zen eta India eta Txinan KA 1200 eta 500 urteen inguruan. KA 500. urtea inguru Nubia burdin ekoizle eta exportatzaile nagusi bat bilakatu zen. Hau, burdinezko armak erabiltzen zuten, Asiriatarrek Egiptotik kanporatu eta gero izan zen.▼
▲Burdinaren urtzea aurkitu zen data eta lekua ez da ezagutzen, alde batetik oso zaila delako ezberdintzea nikel duten burdinetatik atera den metala eta beroan landutako meteorito burdina. Nabaritasun arkeologikoa erdi ekialdeko zonaldean kokatzen du, KAK.a. 3. milurtekoan Brontze Aroan zehar. Hala ere, burdinekoburdinazko tresnak oso urriak izan ziren KAK.a. 12XII. mendea arte.
 
▲Burdin Aroa definitzen da altzairuzko tresna eta armak modu zabal batean erabiltzeagatik, brontzezkoekin batera edo hauek ordeztuz. TransizioaTrantsizioa denbora ezberdinetan gauzatu zen leku ezberdinetan, teknologia mundu zaharrean zehar hedatzen zen heinean. [[Mesopotamia]] KAK.a. 900. urterako Burdin Aroan zegoen. Nahiz eta Egiptok[[Egipto]]k burdinezkoburdinazko tresnak ekoizten zituen, brontzea nagusi izan zen KA 663. urtean Assiriaren[[asiriar]]ren konkista arte. Erdi Europan Burdin Aroan KAK.a. 500. urtea inguru hasi zen eta India eta Txinan KAK.a. 1200 eta 500 urteen inguruan. KAK.a. 500. urtea inguru [[Nubia]] burdinburdina ekoizle eta exportatzaileesportatzaile nagusi bat bilakatu zen. Hau, burdinezkoburdinazko armak erabiltzen zuten, Asiriatarrekasiriarrek Egiptotik kanporatu eta gero izan zen.
 
[[Kategoria:Metalurgia]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Burdingintza"(e)tik eskuratuta