Rif: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
4. lerroa:
| bandera = Berber flag.svg
| armarria =
| nongo = ArrifkoArrifeko
| goiburua =
| ereserkia =
17. lerroa:
| administrazioa = [[Maroko]], [[Espainia]]
| dirua =
| herritarra = arriftarraarrifia
| hizkuntzak = arrifiera ([[tarrifit]],[[amazigera|amazigera]]ren dialektoa, (arabieraz, xelha), [[arabiera]], [[frantsesa]], [[espainiera]]
| hizkuntza ofizialak = [[arabiera]], [[frantsesa]], [[espainiera]]
| oharrak = 1921-1926 artean Arrifeko Errepublika independentea izan zuen
25. lerroa:
'''Arrif''' (espainieraz, '''Rif''', arabieraz, '''الريف''', [[tifinagh]] ortografiaz:[[Fitxategi:Arif tifinagh.svg]]) geografia aldetik, Afrikako ipar-mendebaldeko eskualde menditsua da; herri aldetik, bertako estaturik gabeko herri [[Berebere (etnia)|amazig]]a.
 
ArriftarrakArrifiak [[amazig]]ak dira eta [[tarrifit]] ([[arabiera]]z [[xelha]]) [[Berebere hizkuntza|amazig]]eraren dialektoa dute hizkuntza. Hala ere, arriftararrifi gehienek arabieraz ere egiten du, bertako hizkuntza ofizial bakarra denez gero. [[Espainiera]] edo [[frantsesa]] ere hitz egiten dute arriftararrifi gehienek.
 
Arrif [[Maroko]] estatu administrazioko bost herrialdetan banatuta dago: [[AlhucemasAl Hoceima]], [[Nador]], [[Taza]], [[Berkane]] eta [[Taourirt]].[[Espainia]] estatu administrazioko [[Melilla]] hiriautonomoia autonomoahiria ere Arrifen lurraldea da.
 
Arrifeko herririk garrantzitsuenak [[Nador]], [[Kebdana]], [[Berkane]], [[Taza]] eta [[Axdir]] dira.
34. lerroa:
[[Fitxategi:Morocco ethno 1973.svg|right|thumb|300px|Arrif [[amazig]] edo berbere herria da. Amazigeraren tarifit dialektoa da bertako hizkuntza]]
 
Historiaurretik hona Arrif amaziga izan da., tribu edo kabiletan modu horizontalean antolatuta.
 
[[Fenizia]]rrak K.A. XI. mendean [[Tetuan]] eta [[Melilla]] hiriak sortu zituzten. Gerora, kartagotarrek hartu zuten inguruko domeinua, erromatarrak [[Hirugarren Gerra Punikoa]]n [[Kartago]] menperatu eta Arrif [[Mauretania]] [[Erroma]]ko probintziaren barruan gelditu zen. V. mendean bandaloek erromatarrak azpiratu zuten, eta VI. mendean [[bizantzio]]arrek berreskuratu zuten eskualdea.
46. lerroa:
XIX. mendean Espainiak bere presentzia areagotzeko joera indartu zuen, Melilla eta bestelako goarnizioen lurraldeak zabalduz. 1859-1860 urteetan [[Afrikako Gerra]] izenaz ezagutzen den operazio militarrak burutu zuen Espainiak. Gerora, Espainiaren interes espantsionistek Arriftarren erasoaldiak ere ekarri zituen.
 
[[Fitxategi:Morocco-spanish-protectorate-1955-a.svg|right|300px|thumb|1906ko Akordioaren arabera EspainiarenProtektoratu Protektoradoakespiñolak hartzen zuen lurraldea]]
 
1904an Marokoko lurraldeak Frantzia eta Espainiaren artean banatu zituzten, eta Marokoko iparraldea Espainiaren esku gelditu zen. Horretara, Arrif osoa [[EspainiarenProtektoratu Protektoradoaespañola]]ren (19101904) barruan gelditu zen. Hartara, 1911tik aurrera Arrifeko tribuek aurre egin zizkioten espainiarren okupazio armadari, harik(ikus [[Rifeko gerra|Arrifeko Gerra]]). 1909-1912 artean [[Mohamed el-Mizian]]ek gidatu zituen horka arrifiak okupazioaren aurka. Ahmed el-Raisunik gerla santua aldarrikatu zuen espainiarren aurka eta Jebala administratzeko hitzarmena lortu zuen espainiarrekin. Arrifen, [[Abd el-Krim]]ek gidatutako gerrilariek Espainiako armada osoa [[Annual]]eko gudan (1921) eraitsi eta Melilla ezik ArrifekoArrif, Jemala eta Fomarako lurralde guztiaren domeinua eskuratu artezuen.
 
[[Fitxategi:Republica del rif.gif|thumb|280px|right|Arrifeko errepublikaren bandera]]
 
Abd el-Krimek [[Arrifeko Errepublika]] independentea aldarrikatu zuen, Arrif herri amazigaren estatu independentea. 1925ean Frantzia eta Espainia elkartu ziren eta gerra osoa bideratu zuen Arrifeko Errepublika 1926an desegin arte. Hartara, Arrif Espainiaren menpean gelditu zen, 1956an Maroko estatu independentea sortu eta haren soberanian gelditu artean.
 
1958-1959. urteetan ArriftarrakArrifiak matxinatu egin ziren Marokoko agintearen kontra. Hasan II Erregekerregeak errepresio latza bideratu zuen Arrifaren aurka: [[napalm]] bonbak erabili zituzten, eta 8.000 hildako eta milaka arriftararrifi zauritu, atxilotu, torturatu eta espetxeratu zituzten.
Arrif Espainiaren menpean gelditu zen 1956an Maroko estatu independentea sortu artean.
 
Arrifen independentziaren aldeko mugimenduak gorabeherak izan ditu harrez gero. [[Hasan II]] Erregerenerregearen aldian, amazig hizkuntzak eta kulturak jazarpen bortitzaren azpian bizi behar izan zuten. Marokoko koroa haren seme [[Mohamed VI]]aren esku gelditu zenean, jazarpen hori arindu egin zen nolabait.
1958-1959. urteetan Arriftarrak matxinatu egin ziren Marokoko agintearen kontra. Hasan II Erregek errepresio latza bideratu zuen Arrifaren aurka: [[napalm]] bonbak erabili zituzten, eta 8.000 hildako eta milaka arriftar zauritu, atxilotu, torturatu eta espetxeratu zituzten.
 
Dena dela, independentziaren aldeko mugimendua jazarpenean bizi da. 2008. urtean, Marokoko Erregekerregeak "legez kanpo" jarri zuen alderdi politiko amazig nagusia, Marokoko Alderdi Demokratiko Amaziga, arriftarrenarrifien haserrerako.
Arrifen independentziaren aldeko mugimenduak gorabeherak izan ditu harrez gero. [[Hasan II]] Erregeren aldian, amazig hizkuntzak eta kulturak jazarpen bortitzaren azpian bizi behar izan zuten. Marokoko koroa haren seme [[Mohamed VI]]aren esku gelditu zenean, jazarpen hori arindu egin zen nolabait.
 
Dena dela, independentziaren aldeko mugimendua jazarpenean bizi da. 2008. urtean, Marokoko Erregek "legez kanpo" jarri zuen alderdi politiko amazig nagusia, Marokoko Alderdi Demokratiko Amaziga, arriftarren haserrerako.
 
Gaur egunean, Arrifeko Autonomiaz hitz egiten da bertako zirkulu politikoetan eta Arrifeko Autonomiaren aldeko Mugimenduak Arrif herriaren nortasun historiko eta geografikoa aldarrikatzen du. Nazio kontzientzia hedatzeko ahalegintzen ari da eta 2012ko hauteskundeetan aurkezteko asmoa du, herrialdeko autogobernua bultzatzeko asmoz.
 
==ArriftarrakArrifiak==
[[Fitxategi:Berberboypd1.jpg‎|thumb|ArrifekoGazte gazteaarrifia]]
 
ArrifaArrif oso eskualde zabala da: Melilla inguruko mendietatik Tetuaneraino zabaltzen da. Hala ere, ez da nahastu behar Arrif geografikoa eta kulturala. Tetuan eta Chauen inguruko lurraldeak YebalaJebala izena hartzen du, eta bertakoek, etnikoki amazigak izan arren, arabieraz hitz egiten dute. ArriftarrakArrifiak [[Al AlhuzemasHoceima]] eta [[Nador]] hirien eskualdean bizi dira, eta euren kultura eta hizkuntzari eusten diote.
 
Gaur egunean, Marokoko deszentralizazio asmoen inguruan Arrif Handiaz ere hitz egiten da, Marokoko iparralde osoa izendatzeko, hau da, Mediterraneoko Ipar-mendebaldetik Argeliako mugetara doan herrialde osoaz.
 
Fisikoki, ugariak dira azal argi, ile hori eta begi urdin eta berdea duten arriftarrakarrifia.
 
==Kabilak==
77 ⟶ 75 lerroa:
Arrifeko kabila edo tribu tradizionalak hauexek dira:
 
Aith Ouriaghel (Beni Urriaguel), Axdir-en <br/>
Gzennaya, (Senhaya), Metalsa-ko sortaldean. <br/>
Galiya, Melillako eskualdean. <br/>
Mazuza <br/>
Aith Shisher <br/>
Aith Sidel (Beni Sidel) <br/>
Aith Bu Ifrur (Beni Bu-Ifrur) <br/>
Aith Buyafar <br/>
Kebdana (Quebdana), en la costa del río Muluya ibaiaren kostaldean Algeriako mugaraino. <br/>
Aith Said (Beni Said), Kert ibaiaren mendebaldean.<br/>
Aith Stut, Quebdana-ko helgealdeko arabiarrak. <br/>
Aith Bu Yahi (Beni Buyahi), Muluya ibian barrena, Oulad Stut-en hegoaldean.<br/>
Ibdalsen, Aitbuyahyi-en sortaldean. <br/>
Aith Ulishk (Beni Uliachek), Temsaman-eko hego-mendebaldean <br/>
Tafersit, Temsaman-eko hego-mendebaldean <br/>
Aith Tuzin (Beni Tuzin), Temsaman-eko hegoaldean<br/>
Temsaman, Al Hoceima hiriaren inguruan<br/>
Aith Amart (Beni Ammart), Beni Urriaguel-en hegoaldean <br/>
Targuist, Beni Urriaguel-en hego-sortaldean <br/>
Bokoya (Bocoya), Axdir eta Bades artean<br/>
Aith Itteft, Bades-en sortaldean.<br/>
Aith Bu Frah (Beni Bu-Frah), al este de Aith Itteft-en sortaldean.<br/>
Mestasa, Aith Bu Frah-en sortaldean<br/>
Mtiwa, Mestasa eta Oued Ouring-en artean<br/>
 
==Ekonomia==
107 ⟶ 105 lerroa:
==Musika==
Arrifek musika tradizional amaziga joria du.
 
Lau musika mota bereiz daitezke: Arrifeko Ahidus, Taktouka, Aduar eta Reggada.
 
Musikarien arteko batzuk aipatzearren:
Talde tradizionalak: Mudrus, Mimount, Serouan, etc.
 
Talde modernoak, 1960tik hona sortutakoak: Ithrán, Hamid Temsamani, Refrou3, Thifridgas, Ituatoun, Najib Amazigh, Allal, Tifiur, Shij mouhand.