|
===Arro barneko sedimentuak===
{{sakontzeko|Arro barneko sedimentu}}
Arroan bertan, [[prezipitazio]] edo [[hauspeatze|hauspez]] sortutako partikulak dira.
====Jatorria eta konposizioa====
Arro barnean, disoluzio bidez eratutako solutuen hauspeatze kimiko zein [[biokimiko]]an dute jatorria. Hemen ere bi mota bereiz ditzakegu: karbonatuzkoak (CO3⁻²) eta ebaporitak (Cl⁻, SO4⁻²). Talde hauek bi partikula mota dituzte: ''soilak'' eta ''konposatuak''.
=====Karbonatuzkoak=====
======a) Mineralogia======
Karbonato [[anioi]]ez osatutako sedimentuak (konposaketaren %50 edo gehiago). Ugarienak dira. Mg²⁺ eta Ca²⁺ [[katioi]]ak ere sedimentu honen parte dira, eta haien kopuruaren arabera gatz ala bestea lortuko dugu.
Mineral ezberdinak daude:
1.- '''[[Aragonito]]a''': CaCO3 formuladuna; [[kristal sistema]] ortorronbikoa du.
2.- '''[[Kaltzita]]''': CaCO3-z osatua dago ere, eta kristal sistema trigonala du. Halabaina, magnesio kantitate txikiak onar ditzazke bere baitan.
*Magnesio kopurua %4 baino txikiagoa denean, '''LMC kaltzita''' deitzen dugu. Izena ingelesetik dator: "Low Magnesium Calcite".
*Mg kopurua %4 eta %15 artekoa denean, aldiz, '''HMC kaltzitaren''' aurrean gaude: "High Magnesium Calcite".
3.- '''[[Dolomita]]''': [CaMg(CO3)2] formuladun sedimentua, nun Mg kopurua %15 baino handiagoa den. Adibidez, kaltzio kopuruaren berdina denean (Ca = Mg).
HMC eta aragonitoa baldintza fisiko-kimiko berezietan sortzen dira, gaur egungo baldintzetan. Horregatik, mineral hauek dira ugarienak gure lurrazalean. Dolomita, aldiz, zailagoa da topatzeko, [[diagenesi]]an zehar sortzen delako, eta beraz, antzinako [[arroka sedimentario]]etan kokatzen da. LMC kaltzitarekin ere, beste horrenbeste gertatzen da.
Lagin batean CaCO3 dagoen jakiteko, [[diluizio|diluitutako]] azido klorhidriko tanta bat botatzen diogu gainera. Hau da erreakzioaren [[erdi-ekuazio]]a:
2HCl + CaCO3 ↔ CaCl2 + H2O + '''CO2'''
CO2 karbono dioxidoa arin sortzen bada (burbuila asko bapatean), orduan badakigu sedimentua CaCO3-z osatua dagoela. Karbono dioxidoa motelago ekoizten bada, aldiz (burbuila gutxiago eta astiroago), CaMgCO3-aren aurrean gaudenaren seinale.
======b) Partikulak======
Mineral hauek partikula ezberdin asko sor ditzazkete ahuspez kristalizatzerakoan. Kristal hauek aglomeratu egingo dira ondoko partikula hauetako bat sortuz:
1.- '''Bioklastoak''':
*Izaki bizidunen gorputz-atalak dira, karbonotan mineralizatuak. Adibidez, [[bibalbio]]en maskorrak. Sedimentuaren osagai bihur daitezke.
*Forma ezberdinak aurkezten dizkigute, tamaina eta itxura ezberdineko animalien araberakoak direnak. Mineralogia ere ezberdina eduki dezakete (aragonitozkoak, HMC-zkoak, LMC-zkoak...).
2.- '''[[Ooide]]ak''':
*Aragonitozko esfera txikiak dira, 2 [[mm]] baino tamaina txikiagoa dutenak. Esferaren erdian edozein konposiziozko partikula bat dago, eta partikula inguratuz aragonitozko zirkulu kontzentrikoak ([[tipula]] baten gisan). Hau da, aragonitoa nukleoaren inguruan prezipitatu da.
* Ooideak ur mugimendu jarraia dagoen lekuetan topatzen dira, sakonera txikitan. Uraren mugimenduak hondora eror daitezen sahiesten du.
3.- '''Pisoideak''': Forma ooideenaren antzekoa da, baina pisoideen diametroa 2 mm-koa baino handiagoa da. Gainera, '''pisoideak kontinenete barruan baino ez daude''', adb. [[kobazulo]] barruetan. Beraz, ezinezkoa da ooide bat eta pisoide bat batera aurkitzea.
4.- '''[[Onkoide]]ak''':
*[[Zianobakterio]]ek sortutako partikula bat da. Kasu honetan, zianobakterioen (alga berde-urdinen) aktibitateak itsas hondoan zegoen elementu baten gainean geruzak sortzen joan da. Xafla hauen hazkuntza, ooideetan eta pisoideetan ez bezala, '''irregularra''' da.
* [[Errodolito]]ak onkoideak bezalako partikulak dira, baina kasu honetan alga gorriek sortuak. Diametroa 0,5 cm eta 10 cm-ren artekoa dute.
5.- '''[[Mikrita]]k''': Karbonatuzko basa da; partikula oso finez osatua ( 0,04 mm baino txikiagoak). Hain dira txikiak partikulak, ezin ditugula elkarren artean ezberdindu. HMC kaltzitaz eta aragonitoz eratua dago. Hainbat modutan sor liteke mikrita:
* arro barneko uretan zeuden kristalak ahuspeatu eta lurrera eroriz,
* bakteria batzuk karbonatua ahuspearaziz,
* ooide batek, noraezean dabilela, lurra jo eta mikrita bilakatuko den zati txiki bat atzean utziz,
* algek zatiak askatuz.
6.- '''[[Intraklasto]]ak''': Arro kanpoko sedimentuetan du jatorria; hauek arroaren hondoan kokatuta daude eta edozein arrazoirengatik (adb. gauza pisutsu baten kolpe bortitz bategatik) berriz zatitu eta uretan suspentsioan gera daitezke. Sedimentu zati txiki horiek atzera hondora erortzean, intraklastoak deitzen ditugu. Bistan da konposizioa aurretik zeuden sedimentuen araberakoa dela.
7.- '''Peloide''' edo '''peletak''': Mikritazko partikula biribildu txikiak dira ( mm 1 baino txikiagoak). Mikritazko intraklasto biribilak edo izaki bizidunen gorotzak izan daiatezke. Guztiak dira peloideak, ezin baitira ezberdindu.
8.- '''Kortoidea''': Gainazala mikritaz inguratuta duen edozein partikularen izena da. Jatorrizko partikularen gainean algak edo bakterioak hazi dira hodi mikroskopikoak eraikiz; horretarako jatorrizko elementuaren partikula mikroskopikoak askatuz. Algek egindako hodiak bertikalagoak dira eta [[onddo]]ek sortutakoak aldiz, horizontalak. Bi izaki bizidun hauek leku ezberdinetan bizi zirenez, kortoidearen hodi horiek ikertuz ze ingurunetan sortu zen jakin dezakegu. Hodiak horizontalak badira, hots, onddoen lana izan bada, kortoidea argia iristen ez den sakonera handiko lekuan sortu da, onddoek ez dutelako [[fotosintesi]]a egiten elikatzeko. Eta alderantziz, hodiak bertikalak badira, argia iristen zen sakonera txikiko toki batean sortu zen kortoidea, algak fotosintesi bidez elikatzen baitira.
9.- '''Karezko zementua''' edo '''zementu karetsu goiztiarra''': Normalki, [[zementu]]a diagenesian, hau da, sedimentuak arroka bihurtzeko prozesuan, sortzen da. Kasu honetan berriz, zementua sedimentua metatu eta denbora gutxira ahuspeatu da: ura sedimentu tartean sartu da erreakzio kimikoak eraginez eta zementua goiz sortuz.
======c) Sedimentologian======
Sedimentu hauek ikertuz hainbat informazio lor ditzazkegu:
1.- Uretatik ahuspeatutako mineralekin osatuak daudenez, sedimentu hauek dauden lekuan ura zegoela edo dagoela dakigu: adb., [[espeleotema|espeleotemen]] kasua.
2.- CO3⁻ anioiez osatuak daudenez, arro sedimentarioaren inguruko eskualdearen klima eta erliebea berreraiki dezakegu: edo klima lehorra zen, edo ez zegoen erliebe handirik. Hain zuzen ere, erliebeak baleude, higatu egingo ziren partikula terrigenoak arro sedimentarioraino garraiatuak izango zirenak, eta CO3⁻ partikulekin batera nahastuta aurkituko genituzke. Ez dagoenez partikula terrigenorik, erliebe handirik ere ez da egon. EDO: klima oso idorra zegoen garai hartan, eta erliebea egonik ere, partikula terrigenoak ez ziren arroraino garraiatuak izan ibai eskasiagatik.
3.- Sedimentu hauek arro sedimentario barneko baldintzak ere erakusten dizkigute, itsasoko uraren gazitasuna, adibidez. Disolbatutako gatz asko baldin bazeuden itsasoan, sedimentuak ezingo ziren ahuspeatu. Bestalde, uraren [[pH]]ari edo azidotasunari buruzko ideia bat ere ematen digute: izan ere, pH-a CO2 kantitateak baldintzatzen du eta karbono dioxido [[kontzentrazio]]a geroz eta handiagoa izan, orduan eta zailagoa da CaCO3-a sortzea. Beraz, sedimentu hauek sortzeko aukera ukan bazuten, uraren azidotasuna apala zelako izan zen. Horrez gain, beste ondorio batzuk ere atera ditzazkegu CO2 kantitate apalari lotuta:
* Uraren tenperatura epela zen, eta horrek CO2-ari uretatik ihesi joateko aukera eman zion.
* Ur mugimenduek CO2-a atmosferara bultzatu eta oxigenoa ur barnera sartuarazi zuten, horrek itsasoko izaki bizidunen ugaritasuna ekarri zuelarik (eta beraz, bioklastoak bilakatuko ziren maskorren ugaritzea).
* [[Gune fotiko]]a zen, hau da, argitasuna zegoen eskualde bat (uraren gardentasunaren eta sakoneraren araberakoa): bertako algek fotosintesia egiteko aukera eduki zuten uretatik CO2 kantitatea apalduz eta oxigeno kantitatea handituz.
* Ez zen oso sakonera handikoa izango, alde batetik (aurreko puntuan esan bezala) argitasun minimo bat zegoelako; bestetik, sakonera handietan hotz handiagoa egiten duelako eta horrek CaCO3-aren ekoizpena apaltzen du; animalia gutxiago bizi direlako ur hotzetan; eta azkenik, sakonera handietan (3500 m-tik behiti) [[presio]]a handituz doalako. Azken ezaugarri honen ondorioz, CO2 gehiago topatzen dugu disolbatua, uretan harrapatua, CaCO3-aren sorrera oztopatuz. Eta gainera, CaCO3-a berau disolbaturik topatuko dugu, uretan, arroka sedimentarioak sortu ezinik.
* Sedimentuak ze latitudetan sortu ziren jakin dezakegu mineralak ikertuz: HMC kaltzita eta aragonito partikulak topatu ezkero, sedimentazioa [[tropiko]] inguruetan egin zela ondorioztatu dezakegu, mineral hauek ur epeletako gune fotikoan, sakonera txikietan, sortzen baitira. Eta alderantziz, egonkorrak diren mineralak (hots, LMC kaltzita) topatzen badugu, latitude altuetan sortu zenaren seinale, baldintza ez hain egokietan (hotzagoak eta ilunagoak ziren uretan). Azkenik, metaketa tasa (1000 urtetan sortutako sedimentu geruzaren lodiera) begiratu dezakegu jatorrizko latitudea asmatzeko: geruza zenbat eta lodiagoa, orduan eta latitude baxuagoetan sortua izan da (=tropikoetan).
=====Ebaporitak=====
[[Ebaporita]]k gatzunearen (ur oso gaziaren)[[lurrunketa]] prozesuaren bidez ahuspeatzen ("sortzen") diren gatzak dira (adb. NaCl, [[gatz]] arrunta).
======a) Eraketa======
Prozesu hau gertatzeko baldintza onenak hauek dira:
* Klima beroa eta ahal bada idorra ([[prezipitazio]] gutxiduna)
* Gatzunearen isolamendua: ozeano zabaletik isolatuta dagoen ura izan behar du, bestela itsasoak atzera beteko luke urez. Ozeanoarekiko lotura gutxi edo bat ere ez. Adb., Mediterraneoaren gazitasuna Atlantatikoarena baino handiagoa da.
* Ur bolumen jakin baterako, ur horren sakonera txikia izatea: uraren lurrunketa itsasazalean ematen da, eta beraz, geroz eta sakonera txikiagoa orduan eta ur gehiago azalean eta orduan eta arinago sortuko dira ebaporitak.
==Ikus, gainera==
| 