Partikulen fisika: berrikuspenen arteko aldeak

'''Partikulen fisika''', materia eta erradiazioa eratzen duten partikulatazpartikulez arduratzen da, partikula hauek zeintzuk diren, ze ezaugarri dituzten, bata bestearekin nola elkartzen diren eta nondik datozten, esaterako. Partikula azeleratzaileak erabiltzen dituzten saiakuntzetan, askotan, egoera naturalean gertatzen ez diren partikula berriak sortzen dituzte eta makina hauek erabiltzen dituzten energia handiak direla eta, '''energia handiko fisika''' bezala ere ezagutzen da [[fisika]]ren atal hau.

Inguratzen gaituzten materia guztia, bai eta gu ere, funtsezko hainbat elementuz osatuta gaudelarenegotearen ideia antzinako [[Grezia]]tik dator, nahiz eta garaiko zientzialariek elementu haiek ([[Leukipo]], [[Demokrito]], and [[Epikuro]]) [[su]]a, [[ur]]a, [[lurra]] eta [[aizehaize]]a zirela sinistusinestu. XIX. mendean [[John Dalton]]ek [[estekiometria]]n egindako aurkikuntzak eta gero, materia guztia funtzeskofuntsezko partikula berdinaz osatuta egon behar zuela adierazi zuen, "atomo" izenekoa (grekeraz bananduezina esan nahi duena). Menderaen bukaeran, [[Joseph John Thomson|J.J.Thomsonek]] [[elektroi]]a aurkitu zuen, atomoak banatu daitezkela erakutsiz. XX. mendean zehar atomoan [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak ere daudela aurkitu zen, bai eta azken hauek [[quark]]ez eratuta daudela.

XX. mendearekin hasitako [[fisika nuklear]] eta [[fisika kuantiko]] arloetan egindako saikuntzak jarraituta, [[1939]]an [[Lise Meitner]]ek [[fisio]] nuklearra aurkitu zuen, [[Otto Hahn]]ek aurretik egindako frogaketetan oinarrituta, eta urte berean, baina pixkatpixka beranduagobat geroago, [[Hans Bethe]]nek [[fusio]] nuklearraren kausitu zuen. Bi deskubrimendu hauek atomo batetik beste bat sortzen zuten industria bat hasi zuten, historian zehar hainbat [[alkimista|alkimistek]] amestutako [[berun]]-[[urre]] trasnformazioatransformazioa posible eginez (nahiz eta oso garesti atera). Industria hauek ere XX. mendean zehar hain ezagunak izan diren [[arma nuklear]]rak sortzen bukatu zuten.

Gaur egun partikulen fisika [[atomo]]ak baino egitura gutxiago duten partikula azpiatomikosubatomiko hauetaz arduratzen da batez ere, esaterako [[elektroi]]ak, [[quark]]ak (funtzeskofuntsezko partikulen artean), [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak (partikula elkartuak azken bi hauek). Beste partikula batzuk sakabanaketa prozesuetan sorturiko [[fotoi]]ak, [[neutrino]]ak eta [[muoi]]ak dira, baina badaude ere beste hainbat partikula exotiko.

Funtsezko partikulak bi eratakoak izan daitezke, [[bosoi]]ak ([[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren ohorez izendaturikoak) eta [[fermioi]]ak ([[Enrico Fermi]] zientzialari italiarraren izenagatik). Bosoiak (fotoiak ea.) [[spin]] osoa dute, hau da, 0, 1, 2 eta abar, fermioien (elektroiak ea.) spina zatiki bat delarik, 1/2 edo 3/2. Spin diferentzia hau dela eta, fermioiak eta bosoiak ezaugarri eta jokaera guztiz ezberdinak dituzte. Bosoiak funtsezko idarrenindarren transmititzaile dira eta bi partikulen artean gertatzen den edozein elkarrekintza bosoi birtual baten elkartrukatzea dakar. Bosoi birtuala benetako edo erreala den fermioiekin bateratzean, funtzezkofuntsezko lau indarrak sortzen dituzte:

* [[Grabitazio|Grabitazio indarra]]: partikulen fisikan azaltzen eta teorietan barneratzen zailena da, transmititzen duen partikula, [[grabitroi]]a, oraindik aurketzekeaurkitzeke dagoelako. Bere influentzia partikula mailan oso oso txikia da.

Gaur egun arte behatutako partikula guztiak, bai eta beraien arteko elkartrukatzeak [[eremuen teoria kuantiko]]aren barruan dagoen [[eredu estandarra]] erabiliz deskribatu daitezke. Eredu honen barruan funtsezko 40 partikula ezberdin ditu, (24 fermioi, 12 bosoi bektore eta 4 bosoi eskalar), 60. hamarkadan zehar behatutako ehunka partikula edo beste edozein partikula elkartu berriak sortzeko elkartu daitezkeenak. Hala ere, partikula fisikari askoren ustez eredu estandarra naturaren azalpen bukatu gabea da, eta funtsezko beste teoria baten zain daude. Azken urteetan [[neutrino]]aren [[masa]]ren nehurketakneurketak ere eredu estandarraren desbideratzeak egiaztatu ditu.

Zehazki, partikula terminoa kasu hauetan izen ezegokia da. Partikula azpiatomikoensubatomikoen fisika [[mekanika kuantiko]]ak gobernatzen du eta beraz, gorputz hauek [[uhin-partikula bitasuna]] erakusten dute, hau da, saiakuntza batzuetan partikula bezala jokatzen dute eta besteetan [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza partikula kuantikoekin|uhin]] bezala (teknikoki Hilbert espazioan dauden egoera bektoreaz deskribatzen dira, [[eremuen teoria kuantiko]]ak azaltzen duen bezala). Fisikariek "funtsezko partikula" terminoa erabiltzen dutenean partikula hauek uhin bezala jokatu dezaketela jakinda egiten dute.

Partikulen fisika zientziaren filosofian eragin handia du; hainbat partikula zientzialari [[erredukzionismo]]ra atxikitzen dira, fisika eta filosofia nahaztennahasten hasten diren eremuan.

Gaur egun partikula azpiatomikoaksubatomikoak eredu estandarra jarraituz sailkatzen dira. Eredu honek funtsezkoak diren indar [[nuklear sendo]], [[nuklear ahul|ahula]] eta [[elektromagnetismo]]a deskribatzen ditu [[bosoi]]en elkarrekintzak horretarako erabiliz. Bosoi neurgailu hauek [[gluoi]]ak dira, [[W bosoi|W^- and W⁺]] eta [[Z bosoi]]ak, bai eta [[fotoi]]ak ere. Ereduak beste 24 funtsezko partikula ditu, [[materia]] osatzen dutenak.