|
[[Fitxategi:Mouse embryonic stem cells.jpg|thumb|280px|[[Arratoi]] baten enbrioi-zelula amak berdez tindatuak]]
[['''Zelula amak: definizioa eta motak''']]Zelula amak izaki batetan propioak diren beste edozein zelula mota ekoitzi ditzaketen zelulak dira.
'''Zelula amak''' izaki batetan propioak diren beste edozein [[zelula]] mota ekoitzi ditzaketen [[zelula]]k dira.
Zelula amak laborategian hazi eta zelula helduak edo ehunak sortzeko erabili daitezke, hala nola, azala, muskulu kardiakoa, nerbio zelulak edo pankreako zelulak; horixe da, hain zuzen ere, haien ezaugarri nagusia. AEBetako Osasunerako Institutuak (NIH) berriki adierazi duenez, zelula amak gai dira zenbait gaixotasun eta minusbaliotasun larrik kaltetutako edo deuseztatutako zelulak eta ehunak konpontzeko edo ordezkatzeko.
Zelula amen berezitasuneko bat gorputzean zein andui batetan denbora mugagabez mantendu daitezkeela da.
== Zelula ama motak ==
Lau zelula ama mota existitzen da:
* '''Zelula ama totipotenteak''': hazi daitezkeen eta [[organismo]] oso bat eratu dezaketen zelula amak dira.
* '''Zelula ama pluripotenteak''': [[organismo]] oso bat eratu ezin duten arren, beste edozein zelula motak ekoiztu ditzaketenak.
* '''Zelula ama multipotenteak''': bakarrik bere ataleko zelula motak ekoiztu ditzaketenak
* '''Zelula ama unipotenteak''': bakarrik zelula mota bat ekoiztu ditzaketenak
== Zelula amen erabilera ==
Horrela, lau zelula ama mota existitzen da:
[[Biologia|Biologoek]], orobat, bi zelula ama motekin lan egiten dute:
* '''[[Enbrioi-zelula ama|Enbrioi-zelula amekin]]''': (''pluripotenteak'')
• Zelula ama totipotenteak: hazi daitezkeen eta organismo oso bat eratu dezaketen zelula amak dira.
* '''[[Zelula ama heldu]]ekin''': Pertsona heldu batetan 20 zelula ama mota ezagun inguru aurki daitezke. Horien artean, gastatutako ehunak ([[azala]] edo [[odol]]a kasu) edota hondatutakoak ([[gibel]]a adibidez) birsortzeko gai diren zelula amak daude.
• Zelula ama pluripotenteak: organismo oso bat eratu ezin duten arren, beste edozein zelula motak ekoiztu ditzaketenak.
• Zelula ama multipotenteak: bakarrik bere ataleko zelula motak ekoiztu ditzaketenak
• Zelula ama unipotenteak: bakarrik zelula mota bat ekoiztu ditzaketenak
Biologoek, orobat, bi zelula ama motekin lan egiten dute:
• Enbrioi-zelula amekin: Zelula ama pluripotenteak; organismo oso bat eratu ezin duten arren, beste edozein zelula motak ekoiztu ditzaketenak. 2006an lehenengo induzitutako zelula ama pluripotenteak lortu ziren.
• Zelula ama helduekin: Pertsona heldu batetan 20 zelula ama mota ezagun inguru aurki daitezke. Horien artean, gastatutako ehunak (azala edo odola kasu) edota hondatutakoak (gibela adibidez) birsortzeko gai diren zelula amak daude.
Zelula amarik garrantzitsuenetakoa zigotoa da. Espermatozoideak obulua ernaltzean sortzen da. Horrenbestez, zigotoa totipotente motakoa da, fetuaren zelula guztien eta enbrioiaren plazentaren sortzailea delako.
Enbrioia hazten doan heinean, enbrioiaren zelula amak totipotentzia (hazi daitezkeen eta organismo oso bat eratu dezaketen zelula amak dira) galduz doaz, eta ondorioz zelula horiek pluripotente bihurtzen dira.
'''[[Ikerketa garrantzitsua]]'''
Zelula amei buruzko ikerketa oso garrantzitsua da, banako baten informazio genetiko bera duten ehunak egiteko aukera ematen baitu -baita, etorkizunean, organoak egiteko aukera ere-; horri esker, transplanteetan errefusa gertatzea eragotziko da. Zelula ametatik, giza gorputzaren gainerako zelula guztiak lor daitezke, enbrioi zeluletan gertatzen den bezala; haietatik, gorputzaren zelula guztiak sortzen baitira.
Lehen esan bezala, AEBetako Osasunerako Institutuak (NIH) berriki adierazi duenez, zelula amak gai dira zenbait gaixotasun eta minusbaliotasun larrik kaltetutako edo deuseztatutako zelulak eta ehunak konpontzeko edo ordezkatzeko.
Beraz, teknologia horri esker, Parkinsonen eta Alzheimerren gaitzak, garuneko odol-jarioa, bihotzeko gaitzak, erredurak, diabetea, esklerosi anizkoitza, bizkarrezur-muineko lesioak, osteo-artritisa eta artritis erreumatoidea hau da, gaixotasun ugari tratatu ahal izango direlakoan daude adituak eta horrek interes handia sortzen du Osasunaren munduan. Horrexegatik, hain garrantzitsua da zelula amen ikerketa. Gaixotasunen Kontrolerako eta Prebentziorako Zentroen datuen arabera, 3.000 inguru estatubatuar hiltzen dira urtean, etorkizunean zelula ametatik eratorritako zelulei eta ehunei esker tratatu ahal izango diren gaixotasunen erruz.
Azkeneko ikerketen emaitzek itxaropena piztu badute ere, ikertzaile batzuk eszeptikoak dira, eta, horien ustez, beharrezkoa da ikerketak zorroztasun handiagoarekin egitea eta emaitzak egiaztatzea. Ikerketa horiek aro berri bat irekitzen ari dira terapian, baina klinikan erabiltzerako arazo eta oztopo handiak gainditu behar dituzte.
[['''Zelula ama enbrionarioen arazo etikoak''']]
Edozein tratamendu mediko berrik pazienteetan eta sendagileetan arazo etikoak eragiten baditu, zelula amen gaineko ikerketak zalantza berezi bat ere pizten du, batez ere enbrioien zelula amen kasuan. Dilema, giza enbrioiak deuseztatzearen eta teknikak ekarriko lituzkeen ahalezko onuren artekoa da. Auziak dituen inplikazio sozialak eta politikoak hiru ikuspuntu etiko desberdin eragin dituzten:
Zelula amekin ikertzearen aurka ematen duten argudioetatik, giza enbrioiak gizaki baten estatus morala du sortzen den unetik bertatik. Ondorioz, beste batzuen mesedetan enbrioiak deuseztatzeak enbrioiaren eskubideak urratzen ditu, beraz, onartezina da.
Bestalde, giza enbrioia hasieran giza gorputzaren beste edozein zelularen mailakoa dela uste dutenak daude, hauen ustetan enbrioiak babes berezirik ez du behar.
Aurkako bi ikuspuntu horien artean, tartekoa ere badago; giza enbrioiak ez du gizaki baten estatus moral bera, ezta bizitzeko eskubide osoa ere. Enbrioiarentzako eskatzen den babesa ez da erabatekoa, eta ikerketek ekar ditzaketen onurak garrantzitsutzat hartzeko modukoak dira.
Halaber, ugalketarako giza klonazioa eta klonazio terapeutikoa bereizi behar dira. Europako Kontseiluaren Giza Eskubideei eta Biomedikuntzari buruzko Hitzarmenak eta UNESCOren Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalak ugalketarako giza klonazioa debekatzea gomendatu dute. AEBak eta Nazio Batuetan dituzten aliatuak berriz, klonazio-mota guztiak debekatzearen alde daude, baita “ikerketarako” klonazioa ere.
Argudio etiko desberdinei eusten dietenak adostasunera iristea ez da erraza. Ahalegin handiak egin behar dira muturretara ez jotzeko eta eztabaida osasunaren eta aurrerapenaren arloetara mugatzeko. Parlamentu bakoitzak jarrera ideologiko eta etiko desberdina du eta azkenean ez dago aurrera egiterik adostasun etikorik ez dagoelako.
Arazo etikoak gaindentzeko estrategia berriak
'''Zelula amak lortzeko bideak'''
Zientzialariek bi estrategia erabili izan dituzte enbrioietatik zelula amak lortzeko, metodo klasikoa batetik eta nukleo-transferentzia bestetik.
Metodo klasikoan, gizonaren eta emakumearen sexu-zelulak --espermatozoidea eta obozitoa-- nahastu ondoren, ernaldutako obulua sortzen da. Ernaldutako zelula, poliki-poliki, banatzen hasten da, zortzi zelulako multzoa izatera iristen da (blastomeroa) eta, prozesuaren une batean, blastozisto izeneko egitura bat sortzen da. Metodo klasiko horretan, blastozistoaren zelulak erauzten dira, eta, hazkuntza-ingurunean eduki ondoren, zelula amak lortzeko aukera dago.
Nukleo-transferentziaren metodoan, berriz, ez da espermatozoiderik erabiltzen. Abiapuntua ernaldu gabeko obozito bat da. Hari nukleoa kendu, eta heldu baten nukleoa sartzen zaio. Hala, nukleo berri horrek kromosoma guztiak ditu, eta zelula blastozisto-fasera bultzatzen da. Orduan, aurreko metodoan bezala, zelula amak lortzeko aukera dago.
'''Bide berriak'''
Azkenaldian, zelula amak lortzeko bi prozedura berriei buruzko informazioa argitaratu du “Nature” aldizkariak. Advanced Cell Technology enpresan lan egiten duen Robert Lanz-aren taldeak zuzendu du horietako bat. Lanz-ek eta bere taldeak ondo ongi menderatzen dituzte laborategiko ugaltze-teknikak eta kezka etikoak eta politikoak aintzat hartuta, zelula amak garatzeko beste estrategia bat diseinatu dute.
Horretarako, blastomeroa (enbrioiaren garapenean sortzen den zortzi zelulako egitura) hartu dute oinarri gisa.
Esate baterako, enbrioiaren akats genetikoak bilatzeko, blastomeroaren zeluletako bat bakandu eta aztertzen da. Horrela izanik, Lanz-ek pentsatu zuen blastomeroko zelula bakar hori zelula amak garatzeko erabil zitekeela, eta beste zazpi zelulak enbrioia sortzera bideratu.
Teknika berri honen bidez, blastomerotik bakandutako zelula ingurune egokian haziz gero, posible da edozein ehun garatzeko gai diren zelula amak lortzea.
Bestalde, MIT (Massachusettseko Teknologia Institutuan) lan egiten duten ikertzaileek beste estrategia baten berri eman dute; enbrioiak garatzeko aukerarik ez duten blastozistoak sortu dituzte, biologiaren eta genetikaren azken aurrerakuntzak erabilita. Hauek “aldatutako nukleo-transferentzia” izendatu dute beren estrategia, aldaketa batzuk sartu baitituzte nukleo-transferentziaren oinarrizko teknikan. Blastozistoa lortu arte eman beharreko lehenengo pausoak nukleo-transferentziaren berdinak dira, baina fase hori lortu bezain laster “Cdx2” deitutako gene bat itzali edo desaktibatzen dute, birus bektore baten laguntzarekin. Gene hori ezinbestekoa da amaren eta enbrioiaren arteko elkarrekintzak gauzatzen dituen plazenta osatzeko, beraz, desaktibatu ondoren, blastozisto horretatik ezingo da enbrioirik garatu. Hala eta guztiz ere, blastozisto horrek zelula amak sortzeko ahalmena gordetzen du, horretarako erabili nahi dute.
Zelula amarik garrantzitsuenetakoa da [[zigoto]]a. [[Espermatozoide]]ak [[obulu]]a ernaltzean sortzen da. Horrenbestez, [[zigoto]]a ''totipotente'' motakoa da, [[fetu]]aren zelula guztien eta enbrioiaren [[plazenta]]ren sortzailea delako.
Zenbaitentzat, bi teknika horiek argi pixka bat ekarri dute zelula amen ikerketaren amaigabeko tunelera. Nolanahi, prozedura berri bakoitzak beste kezka eta arazo batzuk sortu ditu. Lanzek proposatutako estrategian, ezin dira lortu edozein gaixorekin bateragarriak diren zelula amak, eta horrek gutxitu egiten du terapian erabiltzeko aukera. Gainera, zenbait zientzialarik ez dute oso argi animaliekin frogatu den teknika horrek gizakietan balioko duen, zortzi zelulako egitura ezarri beharrean zazpi zelulako egitura batekin lan egingo delako.
Bestalde, ikertzaileek proposatutako metodoak lehenengoek sortzen zituzten kezka etiko ia berdinak sorrarazten ditu. Izan ere, blastozistoak, genetikoki aldatu baino lehen, badu enbrioia sortzeko ahalmena eta bakarrik galtzen du ahalmen hori, genea desaktibatu ondoren. Beraz, nola justifikatu etikoki gene horren desaktibazioa?
Hainbat adituren iritziak aztertu ondoren, badirudi Lanz-ak proposatutako metodoa egokiagoa dela, edo behintzat oztopo etiko gutxiago izango dituela.
Enbrioia hazten doan heinean, enbrioiaren zelula amak ''totipotentzia'' galduz doaz, eta ondorioz zelula horiek ''pluripotente'' bihurtzen dira.
[['''Zelula amen erabilera terapeutikoa''']]
[[Kategoria:Biologia]]
Herrialde garatuetako osasun-sistemek sarri egin behar izaten diote aurre ehunak galdu dituztenen beharrei, edo organoak behar bezala lan egiten ez dieten gaixoenei. Gabezia horiek larriak dira eta haientzako irtenbideak, garestiak. Orain arte, transplanteen edo ordezko sistema mekanikoen bidea urratu dute medikuek, baina, poliki-poliki, ordezko ehunak eta organoak laborategian sintetizatzeko aukera errealitate bihurtzen ari da.
[[Kategoria:Zelulak]]
[[af:Stamsel]]
Erabilera terapeutikoa:
[[ar:خط الخلايا الجذعية]]
• Larruazala: Zientzialariek giza gorputzeko ia zati guztiei heldu diete organoak eta ehunak garatzeko orduan, baina arreta gehien larruazalak jaso du, erantzun immunologiako bortitzak larruazalaren transplantea oso zail egiten duen arren.
[[bat-smg:Kamėinėnes lāsteles]]
• Kartilagoa: Larruazalaz gain, eskari aipagarria dute hezurrek eta kartilagoek, hausturak konpondu ahal izateko. Kartilagoei dagokienez, bide batetik baino gehiagotatik ari dira ikertzaileak lanean, baina, oro har, polimerozko( Polimeroak, kimikaren ikuspegitik, masa molekular txikiko monomero izeneko oinarrizko ehunka molekulez osatutako makromolekulak dira (orokorrean organikoak) matrizeetan murgildutako kartilago-zelulak erabiltzen dira. Polimerozko matrizeak naturalak, alginatoa kasu, edo sintetikoak izan daitezke, PLGA deritzona, esaterako.
[[bg:Стволова клетка]]
• Hezurrak: Hezurren kasuan, berriz, ohikoagoa da hezur-zelulak dituzten matrize biodegradagarriak(benetakoa ez den hezurra, inplante baten modukoa dena) erabiltzea. Matrize horiek kultiboan garatu eta gaixoari txertatzen zaizkio. Eta arrakasta izaten dute.
[[bs:Matična ćelija]]
[[ca:Cèl·lula mare]]
[[cs:Kmenová buňka]]
[[da:Stamcelle]]
[[de:Stammzelle]]
[[en:Stem cell]]
[[eo:Stamĉelo]]
[[es:Célula madre]]
[[et:Tüvirakud]]
[[fa:سلول بنیادی]]
[[fi:Kantasolu]]
[[fr:Cellule souche]]
[[gl:Célula nai]]
[[he:תא גזע]]
[[hi:स्टेम कोशिका]]
[[hr:Matične stanice]]
[[hu:Őssejt]]
[[ia:Cellula originator]]
[[id:Sel punca]]
[[it:Cellula staminale]]
[[ja:幹細胞]]
[[ka:ღეროვანი უჯრედი]]
[[ko:줄기 세포]]
[[lt:Kamieninė ląstelė]]
[[mk:Матична клетка]]
[[nl:Stamcel]]
[[no:Stamcelle]]
[[pl:Komórki macierzyste]]
[[pt:Célula-tronco]]
[[ro:Celulă stem]]
[[ru:Стволовая клетка]]
[[sh:Matična ćelija]]
[[simple:Stem cell]]
[[sk:Kmeňová bunka]]
[[sr:Изворна ћелија]]
[[su:Sél punca]]
[[sv:Stamcell]]
[[ta:குருத்தணு]]
[[te:మూల కణం]]
[[th:สเต็มเซลล์]]
[[tr:Kök hücre]]
[[uk:Стовбурові клітини]]
[[ur:خلیہ جذعیہ]]
[[yi:סטעם צעל]]
[[zh:幹細胞]]
[[zh-yue:幹細胞]]
| 