Saipan: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Uharte infotaula
| izena = Saipan
47 ⟶ 46 lerroa:
| biztanleria = 62392 ([[2000]]n)
| dentsitatea = 540,71 biz/km²
| talde etnikoak = [[Chamorro]], [[Karolinak|
| hizkuntzak = [[ingeles]]a, [[chamorro]], [[
| info gehiago =
}}
'''Saipan''', bertako hizkuntza den [[chamorro]]z '''Sa'ipan''' [[Iparraldeko Mariana Uharteak|Iparraldeko Marianetako]] uharte nagusi eta handiena da; autonomia zabala duen lurralde honetako hiriburutzat ere jotzen da.
== Datu nagusiak ==
61 ⟶ 60 lerroa:
== Historia ==
Saipan eta [[Marianak|Marianetako]] beste zenbait uhartetako lehen biztanleak, denboraren poderioz "chamorro" deituko zirenak [[K. a. XX. mendea]]ren bueltan kokatu ziren bertan. [[Fernão de Magalhães]]en [[1521]]eko espedizioarekin<ref>Portugesa apur bat beranduago hil zen, Filipinetan eta hortik aurrera [[Juan Sebastian Elkano]] [[Getaria (Gipuzkoa)|getariarra]] izan zen burua.</ref> heldu zen lehen bisitaldi europarra. [[Marianak|Marianekin]] batera [[Espainia]]k anexionatu zuen<ref>Kolonizazio horren eraginez oraindik zahar batzuek espainieraz hitz egiten dakite; ikus [http://filipinokastila.tripod.com/ocean.html web orri hau].</ref>.
[[1815]]ean chamorro gehienak [[Guam]]en preso hartuta zeudenean [[Mikronesia]]ko zenbait uhartetako biztanle asko<ref>[http://www.pacificworlds.com/cnmi/arrival/comeash.cfm Mikronesiar jatorrikoen historia.]</ref> '''Saipanera''' joan ziren eta harrezkero bertakoek lurraren jabetza neurri handi batean galdu zuten.
[[1899]]an, [[Espainiar-amerikar gerra]]ren ostean Espainiak Marianak, [[Karolinak]] eta [[Marshall Uharteak]] [[AEB]]ri saltzea erabaki zuen baina hauei garestiegi iruditu zitzaien ezarritako salneurria. Azkenean [[Alemania]]ri saldu zizkion; alemaniarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte egon ziren eta [[1922]]an [[Japoniar Inperioa]]k hartu zuen uhartearen kontrola [[Nazioen Liga]]ren onespenarekin.
[[Bigarren Mundu Gerra]]n uhartea japoniarren base inportantea izan zen. [[1944]]ko [[martxoaren 3]]an [[AEB]]etakoek zibilez betetako itsasontzi bat bonbardatu zuten eta 655 lagun hil ziren. [[1944]]ko [[ekainaren 15]]ean]] estatubatuarrak uhartean lurreratu ziren eta hiru astez ''[[Saipango bataila]]'' izenez ezagutu zena burutu zen; oso odoltsua izan zen bataila hau [[John Woo]] zuzendariak zinemara eraman zuen ''[[Windtalkers]]'' filmarekin.
[[1947]]an [[NBE]]ren babespeko lurraldeetakoa bihurtu zen eta horren bidez [[AEB]]en kontrolpean. Beste uhartediek independentzia eskuratu bazuten ere, [[Iparraldeko Mariana Uharteak|Iparraldeko Marianek]] mankomunitatea osatu zuten AEBekin. Zenbait lege federal ez dira lurralde honetan ezartzen eta hori dela eta izugarrizko hazkuntza egon zen jantziak ekoizten dituzten lantegietan eta milaka kanpoko langilek hara jo zuten lan bila: ''Made in USA'' etiketa zuten jantziak oso merke egiten ziren eta ez zituzten zergak ordaindu behar [[AEB]]etara esportatzeko.
== Demografia ==
[[1941]]ean 30000 bat biztanle zegoen uhartean eta horietako 4000 besterik ez ziren bertakoak; populazioa handituz joan zen eta [[2000]]ko erroldan 62392 biztanle zituen eta dagoeneko 12000 ziren bertako chamorroak eta beste herri ozeanikoetakoak. Kontuan izan azken hamarkadetan kanpotar ([[Txina]], [[Bangladesh]], [[Filipinak]], [[Tailandia]], [[Vietnam]], [[Kanputxea]] eta abarretik) ugari joan dela hara bizi izatera, langile kontratatu bezala. Fenomeno horrekin loturik biztanleriaren ehuneko handia [[Japonia]], Txina, Korea eta [[Mikronesia]]ko beste leku batzuetatiko lehen belaunaldiko etorkinek osatzen dute.
Sexu-banaketa hauxe da: % 54,8 emakumezkoak dira eta % 45.2 gizonezkoak. Batez besteko adina 29,2 urte dira, [[Ozeano Barea]]n dauden eskualde gehienen gainetik, beste behin aipatu den immigrazio fenomenoagatik<ref>[https://perfdata.hrsa.gov/MCHB/MCHReports/documents/NeedsAssessments/2006/MP-NeedsAssessment.pdf 2000ko erroldako datuak.]</ref>.
Gehien hitz egiten den hizkuntza [[ingeles]]a da; tokikoa den [[chamorro]]z egun % 20k egiten du. Biak dira ofizialak. Beste hainbeste hizkuntza ere hitz egiten dira.
=== Talde etnikoak ===
Hainbat estatutan sailkapen hori begi onez ikusita ez badago ere, [[AEB]]etan ohikoa da biztanleria "jatorri etnikoaz" sailkatzea; hauxe da '''Saipangoa''':
{| {{tablabonita}}
! "Talde etnikoa"
! "Etnia"
! Populazioa
! Ehunekoa
|-----
|rowspan=7|Asiatikoak
| [[Filipinak|Filipinarrak]]
| 16.280
| 26,1
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Txina|Txinatarrak]]
| 15.040
| 24,1
|-----
| [[Korea|Korearrak]]
| 1.945
| 3,1
|-bgcolor="#EFEFEF"
| Bestelako asiatikoak
| 962
| 1,5
|-----
| [[Japonia|Japoniarrak]]
| 898
| 1,4
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Bangladesh|Bangladeshtarrak]]
| 690
| 1,1
|-----
| [[Nepal|Nepaldarrak]]
| 170
| 0,3
|-bgcolor="#EFEFEF"
|rowspan=9|Ozeano Bareko herriak
| [[Chamorro]]
| 11.644
| 18,7
|-----
| [[Karolinak|Karolinarrak]]
| 2.645
| 4,2
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Palau|Palautarrak]]
| 1.642
| 2,6
|-----
| [[Chuuk|Chuuktarrak]]
| 1.382
| 2,2
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Pohnpei|Pohnpeitarrak]]
| 614
| 1
|-----
| Ozeano Bareko beste herri batzuetakoak
| 502
| 0,8
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Yap|Yaptarrak]]
| 192
| 0,3
|-----
| [[Marshall Uharteak|Marshaldarrak]]
| 102
| 0,2
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[Kosrae|Kosraetarrak]]
| 51
| 0,1
|-----
|rowspan=4|Bestelako etniak
| [[Mestizo]]ak
| 6.037
| 9,7
|-bgcolor="#EFEFEF"
| Zuriak
| 1.211
| 1,8
|-----
| Bestelakoak
| 435
| 0,7
|-bgcolor="#EFEFEF"
| Beltzak
| 33
| 0,1
|}
[[Fitxategi:Map Saipan Tinian islands closer.jpg|thumb|right|300px|Saipan eta Tiniango mapa.]]
=== Herriak ===
Uharteak udalerri bakarra osatzen du baina bere baitan 31 herri "ofizial" daude. Hala ere, badira bestelako populazio-gune edota auzo txikiagoak. Taulan azken hauek letra etzanean ageri dira.
* [[Achugao]]
* [[As Lito]]
* [[As Matuis]]
* [[As Perdido]]
* [[As Teo]]
* [[As Terlaje]]
* [[Capital Hill]]: hiriburu administratiboa. ''I Denne, Tapochau'' eta ''Wireless Ridge''
* [[Chalan Kanoa]]: zaharren eta inportanteenetakoa. ''Laly I, II, III'' eta ''IV''
* [[Chalan Kiya]]
* [[Chalan Laulau]]: ''Quartermaster''
* [[Chalan Piao]]
* Chinatown
* [[Dandan]]: ''Airport Road, Naftan'' eta ''Obyan''
* [[Fina Sisu]]
* [[Garapan]]: turismo gune nagusia.
* [[Gualo Rai]]
* [[Kagman]]: ''I, II'' eta ''III"
* [[Kannat Tabla]]
* [[Koblerville]]: ''As Gonno''
* [[Lower Base]]
* [[Marpi]]
* [[Navy Hill]]: ''Chalan Galaide'' eta ''Rapagao''
* [[Oleai]]
* [[Papago (Saipan)|Papago]]
* Puerto Rico
* [[Sadog Tasi]]: ''As Mahetog''
* [[San Antonio (Saipan)|San Antonio]]: ''Afetnas''
* [[San Roque (Saipan)|San Roque]]
* [[San Vicente (Saipan)|San Vicente]]: ''Lao Lao Beach''
* [[Susupe]]
* [[Tanapag]]
[[Fitxategi:Barracks at Garment Factory Saipan.JPG|thumb|left|300px|Ehungintza lantegia Saipanen.]]
== Ekonomia ==
[[1980eko hamarkada]]tik motore ekonomiko nagusia (eta uhartearen demografiaren eboluzioaren arrazoia) jantzien ekoizpena izan da baina egun batetik bestera dena aldatu egin da. [[2007]]an 19 lantegi zeuden; Gap, Levi Strauss, Phillips-Van Heusen, Abercrombie & Fitch, Ralph Lauren, Lord & Taylor, Tommy Hilfiger edo Wal-mart zeuden haien artean. Batez ere oso lan baldintza gogorretan lan egiten zuten<ref>[http://www.webster.edu/~woolflm/sweatshops.html ''Women and Global Human Rights'' webgunea.]</ref> kanpotarrak aritzen ziren bertan eta hori polemika oso mikatzen iturri izan da<ref>Ikus esaterako ingelesezko wikipediako [http://en.wikipedia.org/wiki/Tan_Holdings_Corporation artikulu hau].</ref>. Aldiz, denak itxi egin dituzte, azkena [[2009]]ko otsailean eta horrek sekulako krisialdia sortu du uhartean. Urte bereko azaroan gobernu federalak immigrazioaren gaineko kontrola hartu zuen eta ezin da kalkulatu zein eragin izango duen kontratupeko kanpotar langileen artean; gogoan izan behar da [[Iparraldeko Mariana Uharteak|Iparraldeko Marianetako]] populazioaren % 60a kontratupeko langileek osatzen dutela; ez dute bozkatzeko eskubiderik eta lana galduz gero deporta ditzakete.
[[Turismo]]a ere beste aktibitate ekonomiko inportantea da baina [[1990eko hamarkada]]ko [[Asia]]ko krisialdia eta kudeaketa eskasagatik azken urteetan sektorea gainbehera doa.
== Erreferentziak ==
73 ⟶ 215 lerroa:
== Ikus, gainera ==
* [[Iparraldeko Mariana Uharteak]]
* [[Guam]]
== Kanpo loturak ==
* {{en}} [http://www.saipantribune.com ''Saipan Tribune'' egunkaria.]
* {{en}} [http://www.saipanportal.com ''Saipan Portal''.]
* {{en}} [http://www.janeresture.com/saipan/ Informazio orokorra.]
* {{en}} [http://www.historynet.com/battle-of-saipan.htm Saipango bataila.]
{{commonskat|Saipan}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako hiriburuak]]
| |||