Partikulen fisika: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Zuzenketa ortografikoak
t Zuzenketa ortografikoak
4. lerroa:
 
== [[Atomo]]a historian zehar ==
Inguratzen gaituzten materia guztia, bai eta gu ere, funtsezko hainbat elementuz osatuta gaudelaren ideia antzinako [[Grezia]]tik dator, nahiz eta garaiko zientzilariekzientzialariek elementu haiek ([[Leukipo]], [[Demokrito]], and [[Epikuro]]) [[su]]a, [[ur]]a, [[lurra]] eta [[aize]]a zirela sinistu. XIX. mendean [[John Dalton]]ek [[estekiometria]]n egindako aurkikuntzak eta gero, materia guztia funtzesko partikula berdinaz osatuta egon behar zuela adierazi zuen, "atomo" izenekoa (grekeraz bananduezina esan nahi duena). Menderaen bukaeran, [[Joseph John Thomson|J.J.Thomsonek]] [[elektroi]]a aurkitu zuen, atomoak banatu daitezkela erakutsiz. XX. mendean zehar atomoan [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak ere daudela aurkitu zen, bai eta azken hauek [[quark]]ez eratuta daudela.
 
XX. mendearekin hasitako [[fisika nuklear]] eta [[fisika kuantiko]] arloetan egindako saikuntzak jarraituta, [[1939]]an [[Lise Meitner]]ek [[fisio]] nuklearra aurkitu zuen, [[Otto Hahn]]ek aurretik egindako frogaketetan oinarrituta, eta urte berean, baina pixkat beranduago, [[Hans Bethe]]nek [[fusio]] nuklearraren kausitu zuen. Bi deskubrimendu hauek atomo batetik beste bat sortzen zuten industria bat hasi zuten, historian zehar hainbat [[alkimista|alkimistek]] amestutako [[berun]]-[[urre]] trasnformazioa posible eginez (nahiz eta oso garesti atera). Industria hauek ere XX. mendean zehar hain ezagunak izan diren [[arma nuklear]]rak sortzen bukatu zuten.
13. lerroa:
Gaur egun partikulen fisika [[atomo]]ak baino egitura gutxiago duten partikula azpiatomiko hauetaz arduratzen da batez ere, esaterako [[elektroi]]ak, [[quark]]ak (funtzesko partikulen artean), [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak (partikula elkartuak azken bi hauek). Beste partikula batzuk sakabanaketa prozesuetan sorturiko [[fotoi]]ak, [[neutrino]]ak eta [[muoi]]ak dira, baina badaude ere beste hainbat partikula exotiko.
 
Funtsezko partikulak bi eratakoak izan daitezke, [[bosoi]]ak ([[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren ohorez izendaturikoak) eta [[fermioi]]ak ([[Enrico Fermi]] zientzilarizientzialari italiarraren izenagatik). Bosoiak (fotoiak ea.) [[spin]] osoa dute, hau da, 0, 1, 2 eta abar, fermioien (elektroiak ea.) spina zatiki bat delarik, 1/2 edo 3/2. Spin diferentzia hau dela eta, fermioiak eta bosoiak ezaugarri eta jokaera guztiz ezberdinak dituzte. Bosoiak funtsezko idarren transmititzaile dira eta bi partikulen artean gertatzen den edozein elkarrekintza bosoi birtual baten elkartrukatzea dakar. Bosoi birtuala benetako edo erreala den fermioiekin bateratzean, funtzezko lau indarrak sortzen dituzte:
* Indar [[nuklear sendo]]a: [[gluoi]] bosoiak transmititzen dutena, [[quark]]ak bata bestearekin [[mesoi]]ak eta [[barioi]]ak ([[nukleoi]]ak) eratzeko batzen dituena. [[Hadroi]]ek bakarrik jasaten dute.
* Indar [[nuklear ahul]]a: W<sup>±</sup> y Z<sup>0</sup> bosoi bektorialak transmititzen dutena eta [[Beta izpiak|β desintegrazioa]] gertatzearen arrazoia dena.
79. lerroa:
Zehazki, partikula terminoa kasu hauetan izen ezegokia da. Partikula azpiatomikoen fisika [[mekanika kuantiko]]ak gobernatzen du eta beraz, gorputz hauek [[uhin-partikula bitasuna]] erakusten dute, hau da, saiakuntza batzuetan partikula bezala jokatzen dute eta besteetan [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza partikula kuantikoekin|uhin]] bezala (teknikoki Hilbert espazioan dauden egoera bektoreaz deskribatzen dira, [[eremuen teoria kuantiko]]ak azaltzen duen bezala). Fisikariek "funtsezko partikula" terminoa erabiltzen dutenean partikula hauek uhin bezala jokatu dezaketela jakinda egiten dute.
 
Partikulen fisika zientziaren filosofian eragin handia du; hainbat partikula zientzilarizientzialari [[erredukzionismo]]ra atxikitzen dira, fisika eta filosofia nahazten hasten diren eremuan.
 
== Eredu estandarra ==