Enontekiö: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
tNo edit summary |
tNo edit summary |
||
51. lerroa:
{{sakontzeko|Enontekiöko historia}}
Bazter hauetara iritsi zen lehen gizarte antolatua, [[Izotz Aro]]aren ondoren, iparraldeko klima leuntzen eta glaziarrak urtzen hasi zirenean iritsi zela uste da; izan ere, [[Ounasjärvi]] aintziran aurkitu diren lehenengo biztanle hauen aztarnak [[K. a. 6. milurtekoa|k.a. 6.000]]. urtekoak dira gutxi gorabehera. Mendeetan eratu zen kulturari ''[[Komsa kultura|Komsa]]'' edo ''[[Komsa kultura|Gorravárri]]'' izena ematen zaio eta [[Ozeano Artiko]]ko kostaldean ezarri zirenez gehienbat, [[Ipar Itsaso]]ko lehen [[Fosna-Hensbacka kultura|Fonsa]] kulturako tribuekin harreman estuak izan zituzten. Nahiz eta oraindik, lurralde honen jatorrizko biztanleen, [[samitar]]ren jatorria ezezaguna den, badirudi tribu hauen eta [[K. a. 3. milurtekoa|beranduago]] [[Eskandinavia]]ra immigratu zuten eta eurekin [[samiera]] hizkuntza eraman zuten [[Uraldar hizkuntzak|herri uraldar]]ren nahasketaren ondorioa direla <ref>[http://matkailu.enontekio.fi/contentredirector.asp?depterror=1 Enontekiöko historiaurrea]</ref>.
[[Fitxategi:Sami family Finland 1936.jpg|220px|left|thumb|[[XX. mende]] hasierako [[samitar|sami]] familia.]]
'''Enontekiö'''ko lehen bizi-aztarnak, ehiza-tresnak, harri bitxiko apaingarriak, margolanak eta hainbat hilobi dira. Aztarna guzti hauek [[Ounasjärvi aintzira|Ounasjärvi aintziran]] eta [[Muotkajärvi aintzira|Muotkajärvi]], [[Periläjärvi]] eta [[Pöyrisjärvi Aintzira|Pöyrisjärvi aintziren]] inguruan aurkituak izan dira batik bat. Hasierako biztanleak gehienbat ehizatik eta arrantzatik bizi ziren; hau da, nomadak ziren ehizakiaren atzetik ibiltzen zirelako, baina pixkanaka, gaur egun [[samitar]]ren artean dirauen ohitura bati hasiera eman zioten, [[Rangifer tarandus|elur-orein]] zaintzari, iparreko abeltzaintzari.▼
▲'''Enontekiö'''ko lehen bizi-aztarnak, ehiza-tresnak, harri bitxiko apaingarriak, margolanak eta hainbat hilobi dira. Aztarna guzti hauek [[Ounasjärvi aintzira|Ounasjärvi aintziran]] eta [[Muotkajärvi aintzira|Muotkajärvi]], [[Periläjärvi]] eta [[Pöyrisjärvi Aintzira|Pöyrisjärvi aintziren]] inguruan aurkituak izan dira batik bat. Hasierako biztanleak gehienbat ehizatik eta arrantzatik bizi ziren; hau da, nomadak ziren ehizakiaren atzetik ibiltzen zirelako, baina pixkanaka, gaur egun [[samitar]]ren artean dirauen ohitura bati hasiera eman zioten, [[Rangifer tarandus|elur-orein]] zaintzari, iparreko abeltzaintzari.
Udalerria [[Suedia|Suediako Erresuma]]ko [[Laponia (Antzinako Probintzia)|Laponia]] antzinako lurraldean zegoen; ondorioz, [[kristautasun]]a [[suedia]]rren eskutik hedatzen hasi zen [[XVI. mende]]an, eta orduan '''Enontekiö'''ko lehen elizak eraikitzen hasi ziren. Lurraldearen zabalera zela-eta, hainbat eliza eraiki behar izan zituzten eskualdean erlijioa egonkortzeko; lehena, [[1611]]. urtean eraiki zen [[Markkina]] [[Enontekiöko herrixkak|herrixkan]]. [[Kristautasun]]arekin batera, [[samitar]]rek [[xamanismo]]a alde batera uzten hasi ziren eta iristen hasi ziren [[finlandiar]]ren ohiturak bereganatzen hasi ziren. [[XVII. mende]] amaieran, [[samitar]]ren [[elur-orein]] abeltzaintzaren kultura hasi zen. Kultura honek hala ere, aurreko kutsu nomada izaten jarraitu zuen, abeltzainek [[elur-orein]]as sasoiaren arabera hegoalde eta iparraldeko [[Ozeano Artikoa]]ren artean edukitzen zituztelako.
[[XVIII. mende]]an, [[Finlandia]]ren kontrola izateko [[Suediar Inperioa|Suediar]] eta [[Errusiar Inperioa|Errusiar Inperioen]] arteko guduak izan ziren [[Finlandia]] eta [[Europa]] osoan; azkenean, [[Finlandiako Gerra]]n, [[Errusiar Inperioa]]k [[Finlandia|herrialdea]] bereganatu zuen, [[Finlandia|finlandiar nazionalismo]]aren laguntzaz. Hau jazo zenean, hainbat arazo bizi izan zituzten '''Enontekiö'''n abeltzaintzatik bizi ziren herritarrek; izan ere, hotzaren eraginez, prozesu biologiko guztiak oso geldoak dira. Hildako landare zein animaliek denbora asko behar izaten dute deskonposatzeko, eta hori dela eta, mantenugai gutxi izan ohi du lurzoruak. Honenbestez, [[elur-orein]]ak neguan, [[Ozeano Artikoa]]ren kostaldera -[[Norvegia]]ra- eraman behar izaten zituzten [[samitar]]rek. [[Finlandia]] [[Errusiar Inperioa|Inperio]] barneko [[Finlandiako Dukerri Handia|Dukerri Handi]] bihurtu zenean berriz, [[Suedia]] eta
[[Fitxategi: [[Norvegia]]ko mugak itxi egin zituzten -[[1889]]an eta [[1852]]an- eta bertako herritarrak iparralderantz jo ezinik gelditu ziren. Mugen itxiera eta beraien bizimoduaren aldaketa ozenago salatzeko, [[1877]]. urtean, gaur egun '''Enontekiö''' osatzen duten [[Enontekiöko herrixkak|herrixkak]] batu egin ziren udalerri bat sortzeko. [[Muonionjoki]] eta [[Tornionjoki]] ibaietako muga berriak ezarri zirenean, gainera, [[Kaaresuvanto]] eta [[Kuttainen|Kuttanen]] bezalako [[Enontekiöko herrixkak|herrixkak]] [[Suedia|alde suediarrean]] eta [[finlandia]]rrean banatuta gelditu ziren. [[Fitxategi:Voitto-lapissa-2.jpg|left|thumb|260px|[[Laponiako Gerra]] irabazi osteko bandera [[finlandia]]rra [[Kilpisjärvi]]n ([[1945]]).]]
[[Finlandia]]k [[1917]]ko [[Finlandiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] independentzia lortu ostean, eta prozesu hau oraindik egonkortu gabe zegoenean, [[Bigarren Mundu Gerra]]k eztanda egin zuen [[Europa|kontinente zaharrean]]. [[Finlandia|Herrialdeak]] bere independiente estatusa mantendu nahian, [[Hirugarren Reicha|Alemania naziarekin]] bat egin zuen [[SESB]] bere lurraldetik urruntzeko. [[Norvegia]]tik iritsitako tropa [[alemania]]rrak [[Enontekiöko herrixkak|herrixketan]] egokitu ziren eta [[Ozeano Artikoa]]ren defentsa antolatzeari ekin zioten. Hainbat guden ondoren ([[Neguko Gerra]]), [[Finlandia]]k [[SESB]]ekin bake-akordio bat sinatu zuen, eta horrek, [[Alemania|alemaniarrak]] [[Finlandia|Finlandiar lurretatik]] botatzea eskatzen zuen. [[Finlandia]]k orduan, [[nazionalsozialismo|naziak]] jazartzeari ekin zion. Hauek, bizilagun den [[Norvegia]]ra, euren herrialde satelitera, alde egitea pentsatu zuten, baina ihes egin baino lehen, hauen atzeraldia eragozteko, [[finlandia]]rrak, '''Enontekiö''' eta gainontzeko mugako udalerrietan kokatu ziren. [[Laponiako Gerra]] hasi zen. Ondorio garratzak pairatu zituen udalerriak, [[Alemania|alemaniarrek]] [[Enontekiöko herrixkak|herrixka]] gehienak erre eta suntsitu baitzituzten -haien artean, [[Kilpisjärvi]]-, baina [[finlandia]]rren garaipenak behintzat, hauen berreraikitzea arindu zuen.
[[Bigarren Mundu Gerra]] osteko urteetan, [[Finlandia]]k ekonomikoki, izugarrizko hazkuntza izan zuen, eta gizarte eta politika egonkortasuna lortu zuen. Gerra osteko herrialde pobre bat izateari utzi, [[Gerra Hotza|Gerra Hotzean]] neutral aldarrikatu, [[NBE]]k ezarritako isuna ordaindu eta 40 urtetan, teknologikoki munduko estatu garatu eta jakintsuena bihurtu zen, merkatuko izugarrizko botere ekonomikoarekin eta bizi maila altuarekin. Hala ere, hazkunde guzti hau, ez zen ona izan udalerriarentzat; izan ere, industriak ez zituen bere sustraiak errotu [[Lappi]]n ([[Kemi]], [[Kemijärvi]] eta [[Tornio]] hirietan izan ezik) eta biztanle askok ihes egin zuen [[Finlandia]]ko beste hiri garatuagoetara euren bizimodua hobetu nahi bazuten. Nahiz eta gaur egun, gero eta egitura garatuagoak heltzen diren turismoari esker, udalerria [[elur-orein]] abeltzaintzan murgilduta dago oraindik; horregatik, biztanleriak urtero urtero egiten du behera pixkanaka.
Bi talde etniko nagusi egon arren, [[finlandia]]rrak eta [[samitar]]rak guztiz bateratuak daude egunerokoan eta kultura aberastuz, bi gizarte-taldeak inolako desberdintasunik gabe bizi dira [[XXI. mende]]an. [[Samitar]]ren ohiturak, hizkuntza eta lurrak babesten dituen [[Finlandia]]ko [[Finlandiako Sami Lurraldea|Sami Lurraldea]]n sartu zen udalerria [[1973]]. urtean eta [[2008]]tik [[Klemetti Näkkäläjärvi]] '''enontekiö'''tarra da presidentea.
[[Irudi:Lappland Lapin Enontekiö Treriksröset Goldajärvi-.jpg|300px|right|thumb|[[Eskandinaviako muga hirukoitza]].]]
== Administrazioa ==
=== Azpiegiturak ===
69 ⟶ 71 lerroa:
[[Hetta]] herrixkan, [[alemania]]rrek [[Jarraipenaren Gerra]]n eraiki zuten [[Enontekiöko aireportua|aireportu]] bat dago. Larunbatero eta martxotik maiatzera egunero hegaldiako daude [[Helsinki]] hiriburuko [[Helsinki-Vantaa aireportua|aireportura]] eta [[2009]]tik [[Hanburgo]]ra ere hegaldiak daude. [[2008]]. urtean 21.245 bidaiari igaro ziren bertatik <ref>[http://www.finavia.fi/airport_enontekio Finaviako datuak]</ref>.
'''Enontekiö''' hain handia eta soila denez, bertatik mugitzea ez da erraza autoz ez bada; ez dago iparralderaino doan trenik eta tren-geltoki hurbilena [[Kolari]]n dago (150 bat km-ra hegoaldean). [[Enontekiöko aireportua|Aireportua]] da [[Helsinki]]tik bertara iristeko modu errazena, baina [[Rovaniemi]] [[Lappi]]ko hiriburutik edota inguruko beste udalerrietatik iristeko autoa hartu beharra dago. [[Botniako Golkoa|Bothniako Golkoan]] hasten den [[Valtatie 21]] errepideak udalerria zeharkatzen du hegoaldetik iparraldera, [[Muonionjoki]] eta [[Könkämäeno]] ibaien hertzean. [[Enontekiöko herrixkak|Herrixkak]] elkarren artean batzen dituzten bigarren mailako errepideak ere daude. Bestalde, lau muga nagusi daude: [[Kaaresuvanto
=== Banaketa ===
233 ⟶ 235 lerroa:
Irudi:Scenery from the slopes of Iso-Malla.png|[[Kilpisjärvi aintzira]]
<center><gallery>
Irudi:Lappland Lapin Enontekiö Saana Kilpisjärvi.jpg|[[Kilpisjärvi aintzira]]
Irudi:Kitsiputous.png|[[Kitsiputous|Kitsiputous ur-jauzia]]
Irudi:Könkämäeno.JPG|[[Könkämäeno|Könkämäeno ibaia]]
Irudi:Mallekinkorrikaitea.jpg|[[Malla Natura Erreserba]]
<center><gallery>
Irudi:Niko Valkeapää.jpg|[[Nils-Aslak Valkeapää]]
| |||