Wikipedia

Lankide:Lide ekain eta eneko/Proba orria: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
barne linkak gehitu
1. lerroa:
= '''Parisko eraldaketak Bigarren Inperioan''' =
 
'''Parisko eraldaketak Bigarren Inperioan'''
 
 
Bigarren Inperioko [[Paris|Parisko]] eraldaketak edo [[Georges Eugène Haussmann|Haussmann]]-en lanak deritze Frantziako hiriburua moderno bihurtzeko 1852 eta 1870 artean [[Napoleon III.a|Napoleon III]].ak eta Haussmann prefektuak bideratu zituzten lanei.  
 
Parisko hirigune zein kanpoaldean egin zuten hirigintza plana izan zen, honakoei eragin zielarik: kale eta [[Boulevard (Donostia)|boulevard]]<nowiki/>akboulevarrak, fatxaden arautzea, berdeguneak, hiriko altzariak, estolderia eta ur zerbitzua, baita monumentu publikoak ere.
 
Lan hauek hiritarren eguneroko bizitzaren nondik-norakoetan aldaketa nabaria ekarri zuten. Halere, gerora zenbaitek gogor kritikatu zuten egindako lana kostua izugarria zelako, batetik; eta gizarteko klase-nahasketa gutxitu zuelako. Horrez gain, XX. Mendean ez zitzaion garrantzia handirik eman proiektuari, nahiz gerra-ostean berriro ekiteko beharra nabaritu zuten. Azkenean, eraldaketa horiek sortu zuten mundura zabalduko zen Parisen irudi berria. Horrela, garai bateko Paris zahar hura eta bertako kale bitxiak Boulevard eta plaza zabaleko hiri modernoaz ordezkatuta geratu ziren.  
 
== 1852: Enperadore ausart eta ''moderno''a Erdi Aroko hiri baten aitzinean   ==
 
1852: Enperadore ausart eta ''moderno''a Erdi Aroko hiri baten aitzinean  
 
 
XIX. Mendearen erdialdean, askok bestela pentsatu arren, [[Erdi Aroa|Erdi Aro]]<nowiki/>koAroko hiria zen. Paris, ordura arte beti bere gain berreraiki zen, eta hortaz, XVIII. Eta XIX. Mende hasierako biztanleria handitzearekin, erdiguneko dentsitatearen ikaragarrizko handitzea gertatu zen. Erdigunea deritzogu aspaldiko Carlos V.aren harresiaren barneko etxe-inguruari, nahiz eta [[Luis XII.a Frantziakoa|Luis XII]].aren garaian zuzendu egin zuten. Kale estu multzo batek zirkulazioa eragozten zuen (Parisen, 1851ean, 60.259 auto zeuden eta hiriko errepide guztien luzera 500 kilometrokoa zen). Bestalde, etxeetan gero eta jende gehiago bizi zen (txiroak gehienak), eta gaixotasun-iturri zirela salatu zuten higienistek.  
 
Garai hartan pentsatzen zutenaren arabera, kaleen estutasunak eta eraikinen garaierak haizearen zirkulazioa eragozten zuten, baita “[[Teoria miasmatiko|miasmen]]”“miasmen” zabaltzea ere, gaixotasunak eta heriotza ere ekar baitzezaketen. Kaleek bost edo zazpi metroko zabalera izan zezaketen gehienez ere, baina beti zen estuagoa [[Sena]] ibaiak bere ibilguan uzten zuen zaborra zela-eta. Dirudunen klaseak gero eta gehiago irteten ziren auzo horietatik eta hiriko iparraldeko eta mendebaldeko ''[[Faubourg-du-Roule|fauborg]]''etan bizitzen jartzen ziren. Hiriko erdigunearen pobretze hori, garaiko egoera politiko arriskuaz batera, da kendu nahi izan zutena, XIX. Mendeko obra handi hauekin.
 
Erdi Aroko Pariseko etxebizitza ohikoenak egurrezko hormekin eginda zeuden, baita igeltsuz, karez edo hondarrez sortutako harri irregularrez osatutako armazoiekin ere. Logelek pisu bakoitzean bi leiho zituzten, eta egurrezko eta adobezko zorua zuten, elkarren artean karakol formako eskaileraz komunikatuta zeudelarik. Sukalde eta tximinia zuten etxe bakarrak nobleenak eta jauntxoenak ziren.  
 
Paris birmodelatzearen aurretik nolakoa zen erakusten duten adibideetako batzuk “Les misérables” edota “[[Notre-Dame de Paris|Notre“Notre Dame de Paris]]”enParis”en topa genitzake. Bestalde, aipatu beharrekoa da Erdi Aroko Paris ez dela soilik kale estuak dituena, baizik eta Notre-Dame, [[Sainte-Chapelle]] eta [[Le Palais de Louvre]] bezalako eraikin ederrak ere zituena.  
 
 
 
=== '''Lehen modernizazio saiakerak''' ===
 
 
Aro modernoa iristerako, erregeek Paris apaindu nahi izan zuten. Ur-hornidura areagotzeko baliabideak bilatu eta hiria osatzen zuten uharteak lotu zituzten zubien bidez. Barrokoa izan zen hiriaren hobekuntza eta zabalkuntza zein hiria erregulatzeko asmo politikoak aurrera eramateko jarraitutako estiloa. Horretarako, igeltsurik gabeko zurezko xaflak eraikitzea debekatu zen, eraikinen altuera mugatu zen eta hiri-ardatzen luzera arautu zen, besteak beste. Hainbat eraikinen erausketa ere gertatu zen, eta "errenta-eraikinak" sortu ziren, non klase sozial guztietako herritarrak bizi ziren.
 
Dena den, XIX.mendeko haussmanizazioa eragin zuten gertakarien garapenaren zergatia behar bezala ulertzeko, historian zehar hiri-ikuspegia aldatu duten mundu mailako aldaketetan jarri behar dugu fokoa. Iraultza industriala (1762-1842) izan zen, beteak beste, norbanakoen zein nazioen aberastasuna areagotzearen garrantzia agerian utzi zuena. Irizpide hau jarraituz, ekoizpena lehenetsi zen, giza balioak eta balio sozialak bigarren planoan utziz. Honek ondorio nabarmenak izan zituen hirien forman eta garapenean.  
[[Aro Modernoa|Aro modernoa]] iristerako, erregeek Paris apaindu nahi izan zuten. Ur-hornidura areagotzeko baliabideak bilatu eta hiria osatzen zuten uharteak lotu zituzten zubien bidez. [[Barrokoa]] izan zen hiriaren hobekuntza eta zabalkuntza zein hiria erregulatzeko asmo politikoak aurrera eramateko jarraitutako estiloa. Horretarako, igeltsurik gabeko zurezko xaflak eraikitzea debekatu zen, eraikinen altuera mugatu zen eta hiri-ardatzen luzera arautu zen, besteak beste. Hainbat eraikinen erausketa ere gertatu zen, eta "[[errenta-eraikinak]]" sortu ziren, non klase sozial guztietako herritarrak bizi ziren.
 
Beste faktore garrantzitsu bat Frantziako Iraultza (1789-1799) da. Monarkia absolutuaren boterepean ez zegoen mugimendu sozialentzako lekurik. Merkataritza oso arautua zegoen, prezio eta zergak etengabe igotzen ziren eta burgesiak ez zuen inongo erabaki eskubiderik.  
Dena den, XIX.mendeko [[haussmanizazioa]] eragin zuten gertakarien garapenaren zergatia behar bezala ulertzeko, historian zehar hiri-ikuspegia aldatu duten mundu mailako aldaketetan jarri behar dugu fokoa. [[Industria Iraultza|Iraultza industriala]] (1762-1842) izan zen, beteak beste, norbanakoen zein nazioen aberastasuna areagotzearen garrantzia agerian utzi zuena. Irizpide hau jarraituz, ekoizpena lehenetsi zen, giza balioak eta balio sozialak bigarren planoan utziz. Honek ondorio nabarmenak izan zituen hirien forman eta garapenean.  
 
Goranzko presio sozial baten aurrean, Luis XVI .a erregeak Estatu Orokorrak (noblezia, kleroa eta herria) deitu behar izan zituen ordezkaritza-sistema birmoldatu ahal izateko. Bozketan herriaren ordezkariak izan ziren zigortuenak, iraultza soziala sortuz eta Bastilla hartuz. Luis XVI .ak Versaillesko Jauregia utzi behar izan zuen Subiranotasun Nazionala onartuz.
Beste faktore garrantzitsu bat [[Frantziako Iraultza]] (1789-1799) da. Monarkia absolutuaren boterepean ez zegoen [[Gizarte-mugimendu|mugimendu sozialentzako]] lekurik. Merkataritza oso arautua zegoen, prezio eta zergak etengabe igotzen ziren eta [[Burgesia|burgesiak]] ez zuen inongo erabaki eskubiderik.  
 
1789 eta 1791 urteetarako, Batzar Nazionala deitzea eta Konstituzio berri bat sortzea lortu zen, non, beste onura askoren artean, Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideak aldarrikatu ziren eta nobleziaren eta kleroaren pribilegioak ezabatu ziren.
Goranzko presio sozial baten aurrean, [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI]] .a erregeak [[Estatu Orokorra|Estatu Orokorrak]] (noblezia, kleroa eta herria) deitu behar izan zituen ordezkaritza-sistema birmoldatu ahal izateko. Bozketan herriaren ordezkariak izan ziren zigortuenak, iraultza soziala sortuz eta [[Bastilla]] hartuz. Luis XVI .ak [[Versailles|Versaillesko]] Jauregia utzi behar izan zuen [[Burujabetza|Subiranotasun Nazionala]] onartuz.
 
1789 eta 1791 urteetarako, [[Batzar Nazional Konstituziogilea|Batzar Nazionala]] deitzea eta [[Konstituzio]] berri bat sortzea lortu zen, non, beste onura askoren artean, [[Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideen Adierazpena|Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideak]] aldarrikatu ziren eta [[Noblezia|nobleziaren]] eta [[Klero|kleroaren]] pribilegioak ezabatu ziren.
 
Lortutakoaren atsegin sozialetik haratago, krisi ekonomikoa eta politikoa hain handia zenez, ezinezkoa zen ordena ezartzea. Hori dela eta, 1795ean botere betearazleaz arduratzen zen direktorio bati dei egin zitzaion, gobernu kolektiboa eta gizarte-mailakoa bateratu ahal izateko. Gutxi iraun zuen bere garapen-denborak; izan ere, 1799an, Napoleon Bonapartek estatu-kolpea eman zuen, brumarioko 18ko Estatu Kolpea izenaz ezaguna, non, lehenik, kontsul gisa eta, ondoren, frantsesen Enperadore gisa ezarri zuen bere burua.
 
 
Napoléon I.ak hiria modernizatzeko asmoa izan zuen "Paris berritu" baten ideiarekin, baina ez zuen horrelako aldaketa bati ekiteko moduko laguntzarik. Bere lana lau hilerri berri, hiriko iturri berriak hornitzen zituen ubidea, hiltegien deszentralizazioa eta lau zubi berri eraikitzera mugatu zen. Izan ere, 1814an erori ondoren eta Napoleonen Inperioaren aztarna guztiak ezabatzeko, hainbat eskultura eraiki ziren Luis XVI .aren oroimena ohoratzeko. Argi eta garbi, garai horretako hiri-esku-hartzeek aristokraziari lagundu zioten, eta, beraz, eraldaketak apaingarriak baino ez ziren izan: elizak, antzokiak eta iturriak eraikiz eta klase pribilegiatuenen auzoak hobetzearekin batera.  
Lortutakoaren atsegin sozialetik haratago, krisi [[Ekonomia|ekonomikoa]] eta [[Politika|politikoa]] hain handia zenez, ezinezkoa zen ordena ezartzea. Hori dela eta, 1795ean [[Botere betearazle|botere betearazleaz]] arduratzen zen direktorio bati dei egin zitzaion, [[Gobernu kolektibo|gobernu kolektiboa]] eta gizarte-mailakoa bateratu ahal izateko. Gutxi iraun zuen bere garapen-denborak; izan ere, 1799an, Napoleon Bonapartek estatu-kolpea eman zuen, brumarioko 18ko Estatu Kolpea izenaz ezaguna, non, lehenik, [[Kontsulatua (Frantzia)|kontsul]] gisa eta, ondoren, frantsesen [[Enperadore]] gisa ezarri zuen bere burua.
 
 
Hala ere, klase ertainen eta herrikoien bizi-baldintza deshumanizatzaileen ondorioz gero eta indar handiagoa hartzen ari zen matxinada sozial berri baten ondoren, koroak berriro onartu behar izan zuen Subiranotasun Nazionala 1830eko Iraultzan. Horrela hartu zuen indarra burgesia komertzialak, bozka-eskubidea beraientzat bakarrik gordez, eta Luis Felipe I.a errege ezarriz.  
 
Napoléon I.ak hiria modernizatzeko asmoa izan zuen "Paris berritu" baten ideiarekin, baina ez zuen horrelako aldaketa bati ekiteko moduko laguntzarik. Bere lana lau hilerri berri, hiriko iturri berriak hornitzen zituen ubidea, hiltegien deszentralizazioa eta lau zubi berri eraikitzera mugatu zen. Izan ere, 1814an erori ondoren eta [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen Inperioa]]<nowiki/>ren aztarna guztiak ezabatzeko, hainbat eskultura eraiki ziren Luis XVI .aren oroimena ohoratzeko. Argi eta garbi, garai horretako hiri-esku-hartzeek [[Aristokrazia|aristokraziari]] lagundu zioten, eta, beraz, eraldaketak apaingarriak baino ez ziren izan: elizak, antzokiak eta iturriak eraikiz eta klase pribilegiatuenen auzoak hobetzearekin batera.  
 
Bere agintaldian administrazio publikoaren kontrola indartzea lortu zen, bereziki Senako Prefektuen boterea indartuz, Parisko hiri-garapenaren ardura zuen autoritate gorena osatu zutenak. Haussmannen aurretik zenbait funtzionariok jardun zuten kargu horretan, baina, zalantzarik gabe, Rambuteau prefektua izan zen aipagarriena, jabetza pribatuari gutxi eragiten zion berregituraketa-plan bat planteatu eta udal-funtzionarioek onartutako hiri-ekintzako plan bat eratu zuena, Paris poliki-poliki eraldatzea proposatuz. Dena den, beste matxinada batek eragotzi zuen hori egitea.
 
 
1848ko Iraultza mobilizazio uholde baten ondorioz sortu zen. Burgesia txikia langile-klasearekin eta ikasleekin batuz, Luis Felipe I.ak abdikatzea eta behin-behineko gobernu bat sendotzea lortu zuten gizonezkoen sufragio unibertsalaren bidez. Frantziako Bigarren Errepublika Luis Napoleon Bonaparteren esku gelditu zen. Burgesiak ongietorria eman zion, ondoren 1851n eragindako estatu-kolpearen aurrean amore eman eta 1852ko abenduan Inperioa aldarrikatzeko.
Hala ere, klase ertainen eta herrikoien bizi-baldintza deshumanizatzaileen ondorioz gero eta indar handiagoa hartzen ari zen matxinada sozial berri baten ondoren, koroak berriro onartu behar izan zuen Subiranotasun Nazionala [[1830eko iraultzak|1830eko Iraultza]]<nowiki/>n. Horrela hartu zuen indarra burgesia komertzialak, bozka-eskubidea beraientzat bakarrik gordez, eta [[Luis Filipe Frantziakoa|Luis Felipe I.]]<nowiki/>a errege ezarriz.  
 
 
Bigarren Inperioaren hasieran, 1841eko legearekin batera, onura publikoko desjabetzeari eta zorpetzeko baliabide sistematiko bati buruzko erregelamendu-xedapen berriak sartu ziren, enperadoreak izendatutako Senako prefektu berriaren eraikuntza-politikaren oinarriak osatzeko. 1845ean, Victor Considérant erreformatzaile sozial frantziarrak honako hau idatzi zuen:
 
Bere agintaldian administrazio publikoaren kontrola indartzea lortu zen, bereziki [[Prefektura|Senako Prefektu]]<nowiki/>en boterea indartuz, Parisko hiri-garapenaren ardura zuen autoritate gorena osatu zutenak. Haussmannen aurretik zenbait funtzionariok jardun zuten kargu horretan, baina, zalantzarik gabe, [[:es:Claude_Philibert_Barthelot|Rambuteau]] prefektua izan zen aipagarriena, jabetza pribatuari gutxi eragiten zion berregituraketa-plan bat planteatu eta udal-funtzionarioek onartutako hiri-ekintzako plan bat eratu zuena, Paris poliki-poliki eraldatzea proposatuz. Dena den, beste matxinada batek eragotzi zuen hori egitea.
 
 
 
[[1848ko iraultzak|1848ko Iraultza]] mobilizazio uholde baten ondorioz sortu zen. Burgesia txikia langile-klasearekin eta ikasleekin batuz, [[Luis Filipe Frantziakoa|Luis Felipe I]].ak abdikatzea eta behin-behineko gobernu bat sendotzea lortu zuten gizonezkoen sufragio unibertsalaren bidez. Frantziako [[Bigarren Errepublika (argipena)|Bigarren Errepublika]] [[Luis-Napoleon Bonaparte|Luis Napoleon Bonaparteren]] esku gelditu zen. Burgesiak ongietorria eman zion, ondoren 1851n eragindako estatu-kolpearen aurrean amore eman eta 1852ko abenduan Inperioa aldarrikatzeko.
 
 
 
Bigarren Inperioaren hasieran, 1841eko legearekin batera, onura publikoko desjabetzeari eta zorpetzeko baliabide sistematiko bati buruzko erregelamendu-xedapen berriak sartu ziren, enperadoreak izendatutako Senako prefektu berriaren eraikuntza-politikaren oinarriak osatzeko. 1845ean, [[Victor Considerant|Victor Considérant]] erreformatzaile sozial frantziarrak honako hau idatzi zuen:
 
 
65 ⟶ 58 lerroa:
 
 
[[Île de la Cité|Ile de la Cite]]<nowiki/>koCiteko eta [[Quartier des Arcis]]<nowiki/>ekoArciseko ([[Louvre museoa|Louvre]] eta [[Hôtel de Ville (Parisko metroa)|Hôtel de Ville]] artean) kaleen itxura gutxi aldatu zen Erdi Arotik. Auzo horietako biztanleria-dentsitatea oso handia zen Parisko gainerako auzoekin alderatuta. [[Eliseo Zelaiak]] auzoan, populazioaren dentsitatea 5380 bizt./km² zen; [[Arcis-sur-Aube|Arcis]] eta [[Sainte-Avoye|Saint-Avoye]] auzoetan, gaur egungo III. barrutian, egoiliar bat zegoen hiru metro karratuko. 1840an, mediku batek Ile de la Citeko eraikin bat deskribatu zuen. Laugarren solairuan bost metro karratuko gela bat zegoela zioen, non hogeita hiru pertsona zeuden, helduak eta haurrak. Egoera horretan gaixotasunak erraz zabaldu ziren. [[Kolera|Kolera-izurrite]]<nowiki/>kizurritek hiria suntsitu zuten 1832an eta 1848an. 1848koan bi auzo horietako biztanleen %5 hil zen.
 
=== '''Bigarren Inperioaren hastapenak''' ===
 
'''Bigarren Inperioaren hastapenak'''
 
 
Napoleon III.ak Paris modernizatu nahi zuen. 1846an [[Londres|Londresera]] joan zen bizitzera eta bertan bi urtez egon zen.  Londres, parke eta saneamendu-sare handiez hornitutako hiriburu handi bat zen, baita Industria Iraultzak eraldatutako herrialde bat ere. Horregatik, Rambuteauren ideiei berriro heltzea erabaki zuen. Azkenik, 1789az geroztik herri-altxamenduek erregimen batzuk eraitsi zituzten hiriburu baten kontrola agintari publikoei hobeto erraztu nahi zitzaion. Jabeek berek, beren lokalen eta auzoaren balorizazioaz ere jeloskor, bide zabalagoak eta zuzenagoak eskatzen dituzte, tropen joan-etorriak errazteko.
 
 
77 ⟶ 70 lerroa:
 
 
Napoleon III.ari geratzen zitzaiona ekintzak masiboki egiteko gai zen gizon bat aurkitzea zen. Eta  topatu zuen, Georges Èugene Haussmann izan zen Napoleon III.ak zioen gizon hori. 1853ko ekainean Senako prefektu izendatu zuen Haussmann. Bere zeregin nagusia «hiria aireztatzea, bateratzea eta edertzea» zen.
 
Napoleon III.ari geratzen zitzaiona ekintzak masiboki egiteko gai zen gizon bat aurkitzea zen. Eta  topatu zuen, [[Georges Eugène Haussmann|Georges Èugene Haussmann]] izan zen Napoleon III.ak zioen gizon hori. 1853ko ekainean Senako prefektu izendatu zuen Haussmann. Bere zeregin nagusia «hiria aireztatzea, bateratzea eta edertzea» zen.
 
 
Beraz, Haussmann Bigarren Frantziar Inperiora iritsi zeneko atariko baino izan ez ziren gertaerak honela laburbil daitezke: industriaren gailurra eta burgesia boteretsu baten sorrera, kapitalismoaren heldutasuna Frantzian eta bere isla Parisen, 1830eko iraultza, hiria isolatu zuten krisi ekonomikoak, Parisko baldintza txarrak eta bere mailako hiri baten eskakizun burgesa, eta azkenik, 1848ko iraultza eta Napoleon III.aren Inperioak kutsu sozialista zuen beste edozein matxinadari zion beldurra.
 
 
== Normalizazio publikoaren eta ekimen partikularraren arteko lankidetza ==
Normalizazio publikoaren eta ekimen partikularraren arteko lankidetza
 
 
Sansimonismoak eraginda, Napoleon III.ak eta Miguel Chevalier edo Pereire anaiak bezalako ingeniariek boluntarismo ekonomikoan sinesten zuten, gizartea eraldatu eta pobrezia berreskura zezakeena. Botere indartsua da, baita autoritarioa ere, kapitalistak gizarte osoari eta, bereziki, pobreenei mesede egingo dieten lan handiak egitera animatzeko. Sistema ekonomikoaren euskarria banka da, nabarmen garatu baitzen. Printzipio horiek aplikazio-eremu ezin hobea aurkitzen dute Parisko berrikuntza-proiektuetan. Haussmannen lanak Estatuak erabaki eta kokatuko ditu, enpresaburu pribatuek gauzatuko dituzte eta maileguak finantzatuko ditu.
 
 
'''Haussmanniar sistema'''
[[Sansimonismo|Sansimonismoak]] eraginda, Napoleon III.ak eta [[Miguel Chevalier]] edo [[Pereire anaiak|Pereire]] anaiak bezalako ingeniariek boluntarismo ekonomikoan sinesten zuten, gizartea eraldatu eta pobrezia berreskura zezakeena. Botere indartsua da, baita autoritarioa ere, kapitalistak gizarte osoari eta, bereziki, pobreenei mesede egingo dieten lan handiak egitera animatzeko. Sistema ekonomikoaren euskarria banka da, nabarmen garatu baitzen. Printzipio horiek aplikazio-eremu ezin hobea aurkitzen dute Parisko berrikuntza-proiektuetan. Haussmannen lanak Estatuak erabaki eta kokatuko ditu, enpresaburu pribatuek gauzatuko dituzte eta maileguak finantzatuko ditu.
 
=== '''Haussmanniar sistema''' ===
 
Hasiera batean, Estatuak berritze planoek eragindako lurren jabeak desjabetu zituen. Ondoren, eraikinak erorarazi eta ardatz berriak eraikitzen zituen, hiri-ekipamendu guztiekin (ura, gasa eta hustubideak). Haussmannek, Rambuteauk ez bezala, mailegu masiboak erabili zituen eragiketa horietarako behar zen dirua lortzeko, 50 eta 80 milioi libera bitartean urtean. 1858tik aurrera, Parisko Caisse des travaux (Parisko obren kutxa) izan zen finantzaketarako tresnarik balio handikoena. Estatuak maileguan utzitako dirua berreskuratzen zuen, lursail berria banakako lote gisa bersalduz eraikin berriak baldintza zehatzen agiri baten arabera eraiki behar zituzten sustatzaileei. Sistema horri esker, urtero udal-aurrekontua baino bi aldiz diru gehiago bideratu ahal izan zen lanetara.
 
 
Orduan, sistema pitzatzen joan zen pixkanaka. 1870ean Kutxaren mailegu masiboek 1500 milioi liberako zorra sortu zuten eta horrek obra handiei ospea kentzen lagundu zuen. Jules Ferryk 1867an izandako finantza-zuloa salatuko du: «Haussmannen kontu fantastikoak».
Hasiera batean, Estatuak berritze planoek eragindako lurren jabeak desjabetu zituen. Ondoren, eraikinak erorarazi eta ardatz berriak eraikitzen zituen, hiri-ekipamendu guztiekin (ura, gasa eta hustubideak). Haussmannek, Rambuteauk ez bezala, [[Mailegu (finantza)|mailegu masiboak]] erabili zituen eragiketa horietarako behar zen dirua lortzeko, 50 eta 80 milioi libera bitartean urtean. 1858tik aurrera, Parisko [[Caisse des travaux]] (Parisko obren kutxa) izan zen finantzaketarako tresnarik balio handikoena. Estatuak maileguan utzitako dirua berreskuratzen zuen, lursail berria banakako lote gisa bersalduz eraikin berriak baldintza zehatzen agiri baten arabera eraiki behar zituzten sustatzaileei. Sistema horri esker, urtero udal-aurrekontua baino bi aldiz diru gehiago bideratu ahal izan zen lanetara.
 
 
'''Erregulazio publikoa'''
Orduan, sistema pitzatzen joan zen pixkanaka. 1870ean Kutxaren mailegu masiboek 1500 milioi liberako zorra sortu zuten eta horrek obra handiei ospea kentzen lagundu zuen. [[Jules Ferry]]<nowiki/>k 1867an izandako finantza-zuloa salatuko du: «[[Haussmannen kontu fantastikoak]]».
 
=== '''Erregulazio publikoa''' ===
Haussmannek lanak errazteko eta kale nagusi berrien homogeneotasuna egiaztatzeko egokitutako lege- eta araudi-esparrua baliatu zuen.
 
103 ⟶ 98 lerroa:
Parisko kaleei buruzko 1852ko martxoaren 26ko dekretuak, Haussmann izendatu baino urtebete lehenago onartuak, tresna juridiko nagusiak gaitu zituen:
 
# Funtsezko xedapena: administrazioak bakarrik erabakitzen du desjabetzeen perimetroa. Beraz, hiri-sare zaharra mozteko aukera izan zuen, eta ez bakarrik zuzenean bidearen gainazalean zeuden eraikinak; bide publikoak erabili gabeko lursailak, gainbalio handi eta oso altu batez baliatuz, hiriaren jabetzakoak ziren, eta lehengo jabeei ihes egiten zieten. Hala ere, zegokien kalte-ordainak murriztea ez zen kontua. Xedapen horien gainean oinarritu behar zuen nagusiki Haussmannek bere obra handien politika gauzatzeko, oso garestiak baina oso eraginkorrak. Tresna horri esker, Île de la Cité-ren zati handi bat suntsitu ahal izan zen, baita [[Châtelet plaza|Châtelet]] eta [[Hôtel de Ville (Parisko metroa)|Hôtel-de-Villeren]] artean kokatutako auzo jendetsu osoa ere, Arcis auzoan kokatua. 1860tik aurrera, ordea, [[Estatu Kontseilua (Frantzia)|Estatu Kontseiluak]] murriztu egin zuen administrazioaren [[botere diskrezionala]], eta horrek desjabetzeak zailago bihurtu zituen. <br />2. Parisko bideen berdintzeari, eraikinen lerrokadurari eta hustubideetarako konexioari buruzko araudia.
 
 
Botere publikoek, aldi berean, eraikinen galiboan esku hartzen dute, erregelamendu-bidetik, eta fatxaden alderdi estetikoan bertan, zortasunen bidez:
 
[[Botere publiko]]<nowiki/>ek, aldi berean, eraikinen galiboan esku hartzen dute, erregelamendu-bidetik, eta fatxaden alderdi estetikoan bertan, zortasunen bidez:
 
 
1859ko Parisko hirigintza-araudiak fatxadak 20 metroko altueraraino igoaraztea ahalbidetzen zuen, Haussmann irekitzen ari zen 20 metroko zabalerako kaleetan; gehieneko altuera, berriz, 17,55 metro lehenagokoa zen. Teilatuak azken solairuko teilatu-hegaletik egindako 45 graduko diagonal baten azpian inskribatu behar ziren beti.
 
Bide berrietan zehar eraikinak eraikitzeko baldintza partikularrak bete behar ziren fatxaden itxurari dagokionez. [[Mehelin]]-etxeek «solairuaren altuera eta fatxadaren lerro nagusi berberak» izan behar zituzten. Tailatutako harria nahitaez erabili behar zen boulevard berrietan.
 
Trenbideen eta horien zerbitzu publikoen kudeaketaz arduratzen diren bide-arkitektoek funtsezko zeregina izan zuten, eta horrek adierazten du ingeniariek garrantzi handia hartu zutela Estatuko gorputz handien baitan.
 
 
== Lanen garapena ==
Lanen garapena
 
Lanen garapenak Inperioaren garapenaren nondik norakoak erakusten dizkigu: autoritarioa 1859. urtearen aurretik, eta liberalagoa 1860tik aurrera. 20.000 etxe bota zituzten 40.000 berri eraikitzeko 1852 eta 1870 artean. Urbanismo arloko lan horietako batzuek jarraipena izan zuten Frantziako Hirugarren Errepublikan, Haussmannen eta Napoleon III.aren irteeraren ostean. Parisek 1860an bere “faubourg”ak (hiriaren kanpoaldea) hartu zituen “fortifikazio”etaraino. Azken horiek Thiersek eraiki zituen 1844an (eta 1919tik aitzina bota zituzten).  
 
Lehengo 12 distrituak (''Arrondissements'' frantsesez) hogei bihurtu ziren, eta ez zuten lehengoen muga edo zenbatzerik errespetatu.  
 
=== '''Irekiera handien sarea''' ===
[[Ramboteau]]<nowiki/>ek kale berri bat ireki zuenean hiriaren erdigunean, Pariseko biztanleak harritu egin ziren haren zabalera zela-eta: 13 metro. Haussmannek Rambuteau kalea baztertu egin zuen bigarren mailako errepidearen multzora, zabalera berri batekin: 20 eta 30 metro. [[Foch etorbidea]]<nowiki/>k ere 120 metroko zabalera izan zuen, bere pasealeku eta guzti. Diderot Boulevarda sortzeko lanean hasi zen, Rue Mazas zabaldu zutelako. Haussmaniar eta post-haussmaniar lanek oraindik ere hiriaren hezurdura osatzen dute.  
 
'''Irekiera handien sarea'''
=== '''Ipar-Hego eta Ekialde-Mendebalde arraila''' ===
 
Ramboteauek kale berri bat ireki zuenean hiriaren erdigunean, Pariseko biztanleak harritu egin ziren haren zabalera zela-eta: 13 metro. Haussmannek Rambuteau kalea baztertu egin zuen bigarren mailako errepidearen multzora, zabalera berri batekin: 20 eta 30 metro. Foch etorbideak ere 120 metroko zabalera izan zuen, bere pasealeku eta guzti. Diderot Boulevarda sortzeko lanean hasi zen, Rue Mazas zabaldu zutelako. Haussmaniar eta post-haussmaniar lanek oraindik ere hiriaren hezurdura osatzen dute.  
 
 
'''Ipar-Hego eta Ekialde-Mendebalde arraila'''
 
1854tik 1858ra, Haussmannek Napoleon III.aren garai autoritarioena aprobetxatu zuen, Paisen historian seguruenik hamarkada horretan soilik egin zezakeen aldaketa egiteko: erdigunea eraldatu intersekzio handia eraikiz.  
 
Ipar-Hego ardatzaren eraikuntzak, [[Sebastopolgo bulebarra|Sebastopolen boulevard]]<nowiki/>etikboulevardetik [[Saint-Michel boulevard]]<nowiki/>eraboulevardera egiten zuenak alegia, hainbat kaletxo eta irteerarik gabeko bide mapatik kendu zituen. [[Grand Chatelet]] eta [[Rivoliren kalea]]<nowiki/>renkalearen parean bidegurutze handia jarri zuen: azken kale hori, Napoleon I.ak [[Tuileriak jauregia|Tulleri]]<nowiki/>enTullerien Jauregiaren inguruan sortutakoa, Saint Antoineraino luzatu zen Bigarren Inperioan.  
 
Bitartean, [[Baltard]]<nowiki/>ekBaltardek Felix-Emmanuel Calletek “[[Halle]]”ak“Halle”ak egokitzen zituzten beren zerbitzurako. Proiektu hori Rambuteauk abiatu zuen. Hori egiten zutela, “[[Île“Isle de la Cité|Ile de la cité]]”cité” berregin eta zati batzuk desegin egin zituzten. Horko zubiak berriro egin zituzten. Rue des Halles deritzana 1854an egin zen, “Halle”ak [[Châtelet plaza|Chatalet plaza]]<nowiki/>rekinplazarekin elkartzeko helburua zutela.  
 
Ezkerreko urertzeko lanak 1854tik aitzina egin ziren. Rue des Ecolesen irekierak Rue des Fosses-Saint-Bernarderaino, Haussmannen kargu-hartzea baino lehenago jada diseinatuta zegoenak, [[Latindar auzoa|latindar auzo]]<nowiki/>arekinauzoarekin konexio hobea ahalbidetu zuen.  
 
Haussmannek bidegurutze hori lehenengo boulevard horiek erdigunearekin elkartzen zituzten ardatzekin osatu zuen, esaterako, ezkerreko urertzeko Rue de Rennes, edota [[Operaren etorbidea|Operaren etorbide]]<nowiki/>a eskuineko urertzean. Halere, esan beharra dago Operaren etorbideko lanak orokorrean ez zirela hasi 1876ra arte, eta 1879ra arte ez zirela bukatu. Rue de Rennes hori, [[Sena]]<nowiki/>rainoSenaraino iritsi behar zuena, ez zen sekula bukatu.  
 
=== '''Boulevarden koroen amaitzea''' ===
Haussmannek Luis XIV. Lanari jarraipena eman zion. [[Boulevard handiak]] zabaldu zituen eta galibo handiko ardatzak sortu zituen, Richard-Lenoir boulevarda bezala.
 
'''Boulevarden koroen amaitzea'''
Mendebaldeko auzoek prestigiozko operazio bat izan zuten: hamabi etorbide, gehienak Bigarren Inperioan zehar eraikiak Étoile plazan elkartzen ziren. Horien artean, Foch etorbidea, jardinez inguratua, berezia zen 120 metroko zabalera zuelako. Horrekiko alde handia du, esaterako, Friedland etorbideak, [[Haussmann boulevard]]<nowiki/>a bukatu eta gero, [[Charles-de-Gaulle plaza|Etoile plaza]] Opera auzoarekin elkartu zuen ardatz baten lehenengo partea izan zelako.  
 
Haussmannek Luis XIV. Lanari jarraipena eman zion. Boulevard handiak zabaldu zituen eta galibo handiko ardatzak sortu zituen, Richard-Lenoir boulevarda bezala.
[[Voltaire boulevar]]<nowiki/>rari esker, erdigunea hobeto inguratuta geratu zen Nazio plazatik, eta Daumesnil etorbideak ibaiertzeko auzoak Lyongo geltokitik banatu zituen, [[Vincennes baso]]<nowiki/>rako bidea irekitzen zuelarik.  
 
Mendebaldeko auzoek prestigiozko operazio bat izan zuten: hamabi etorbide, gehienak Bigarren Inperioan zehar eraikiak Étoile plazan elkartzen ziren. Horien artean, Foch etorbidea, jardinez inguratua, berezia zen 120 metroko zabalera zuelako. Horrekiko alde handia du, esaterako, Friedland etorbideak, Haussmann boulevarda bukatu eta gero, Etoile plaza Opera auzoarekin elkartu zuen ardatz baten lehenengo partea izan zelako.  
=== '''Hirugarren sarea: kanpoaldeko distrituak''' ===
Bere agintaldiko azken urteetan, Haussmann, 1860an hirira atxikitako gune berrietako distrituak egokitzen hasi zen. Horrela bide luze eta bihurgunetsua sortu zuen, [[Pariseko XIX Distritua|XIX]], [[Pariseko XX Distritua|XX]] eta [[Pariseko XXI Distritua|XXI]] distrituei kalte egiten ziena. Honakoak ziren, euren frantsesezko izenez: Rue de Puebla, Rue des Pyrénées eta Avenue du Général-Michel-Bizot.
 
Voltaire boulevarrari esker, erdigunea hobeto inguratuta geratu zen Nazio plazatik, eta Daumesnil etorbideak ibaiertzeko auzoak Lyongo geltokitik banatu zituen, Vincennes basorako bidea irekitzen zuelarik.  
Ardatz batzuek [[Luis XIV.a Borboikoa|Luis XIV]].aren boulevard batzuk ''Ferme'' général''e''etan dauden beste boulevard batzuekin elkartzen zituzten. [[Haussmann boulevard]]<nowiki/>eko azkeneko zati batzuk eta Fayette kaleko eskubiko guneak, modu partzialean 1870 baino lehen egindakoak,  Chaussée-d'Antin eta Faubourg Montmartre auzoetan zerbitzu hobea egoteko giltzarri izan ziren, kanpoko distrituen bidez.
 
Ezkerreko ibaiertzean, berriz, “Boulevards du midi” bezalakoak, [[Italia plaza]]<nowiki/>tik, [[Denfert-Rochereau plaza]]<nowiki/>tik eta [[Montparnasse]]<nowiki/>tik pasatzen zirenak, hirigunetik urrutiegi zeudenez, Ekialde-Mendebalde norabidean sortuko zen beste bide baten alde agertu ziren. Haussmannek Eskolen kalea, Napoleon II.ak diseinatua, bikoiztu egin zuen tamainan, bere proiektuan: [[Saint-Germain boulevarra]], ezkerreko ibaiertzean Iparraldeko ibaiertzeko boulevarrak luzatu zituena.
 
'''Hirugarren sarea: kanpoaldeko distrituak'''
[[Malesherbes boulevard]]<nowiki/>a bezalako beste ardatz batzuek, edota [[Barbes]] eta Ornano boulevardak, [[Gare du Nord (Parisko metroa)|Gare du Nord]]<nowiki/>en ingurukoak, aukera eman zuten kanpoaldeko [[arrondizamenduak]] erdiguneko noranzkoan gurutzatzeko.  
 
Bere agintaldiko azken urteetan, Haussmann, 1860an hirira atxikitako gune berrietako distrituak egokitzen hasi zen. Horrela bide luze eta bihurgunetsua sortu zuen, XIX, XX eta XXI distrituei kalte egiten ziena. Honakoak ziren, euren frantsesezko izenez: Rue de Puebla, Rue des Pyrénées eta Avenue du Général-Michel-Bizot.
=== '''Plaza-biribilguneak''' ===
Zirkulazioko ardatz handien konexioak (boulevardak, hiribideak eta horrelakoak), horien neurriko plazen sortzea eskatu zuen. [[Châtelet plaza|Chatelet plaza]], esaterako, [[Davioud]]<nowiki/>ek egokitua, Paris Iparraldetik Hegoaldera eta Ekialdetik Mendebaldera gurutzatzen zuten bi ardatz nagusien bidegurutze bihurtu zen. Haussmannen lanek jada Parisen bazeuden plaza batzuen birmoldatzea ere eskatu zuen, horietako batzuk hauek direlarik: [[Charles-de-Gaulle plaza|place de l'Etoile]], la place du Château-d'Eau edota la place de l'Hôtel-de-Ville (euren frantses izenarekin). Beste plaza batzuk sortu behar izan zituzten, lehenago ez baitzeuden: Malesherbes,  l'Alma, Pereire, Puebla, Prince-Eugène edota Operarena horren adibide garbia dirateke.
 
Ardatz batzuek Luis XIV.aren boulevard batzuk ''Ferme'' général''e''etan dauden beste boulevard batzuekin elkartzen zituzten. Haussmann boulevardeko azkeneko zati batzuk eta Fayette kaleko eskubiko guneak, modu partzialean 1870 baino lehen egindakoak,  Chaussée-d'Antin eta Faubourg Montmartre auzoetan zerbitzu hobea egoteko giltzarri izan ziren, kanpoko distrituen bidez.
=== '''Tren geltokiak''' ===
Haussmannek Lyongo tren geltokia eraikiarazi zuen 1855an. François-Alexis Cendrierrek burutu zuen proiektua. Bestalde, Iparraldeko geltokia edo “[[Gare du Nord (Parisko metroa)|Gare du Nord]]” 1865an eraikiarazi zuen. Azken hori [[Jacques Hittorff]]<nowiki/>ek egin zuen.  
 
Ezkerreko ibaiertzean, berriz, “Boulevards du midi” bezalakoak, Italia plazatik, Denfert-Rochereau plazatik eta Montparnassetik pasatzen zirenak, hirigunetik urrutiegi zeudenez, Ekialde-Mendebalde norabidean sortuko zen beste bide baten alde agertu ziren. Haussmannek Eskolen kalea, Napoleon II.ak diseinatua, bikoiztu egin zuen tamainan, bere proiektuan: Saint-Germain boulevarra, ezkerreko ibaiertzean Iparraldeko ibaiertzeko boulevarrak luzatu zituena.
Bere nahikaria Parisko geltokiak beren artean trenbidez lotzea zen. Halere, ardatz garrantzitsuekin lotura ahalbidetzea baizik ez zuen lortu.  Lyongo geltokitik, Lyongo kaleak, Richard-Lenoir boulevardak eta [[Magentaren boulevard]]<nowiki/>ak Ekialdeko geltokira edo “[[Gare de l'Est (Parisko metroa)|Gare de l’Est]]”era iristea errazten zuten. Paraleloak ziren bi ardatzek, La Fayette kaleak eta [[Haussmann Boulevard]]<nowiki/>ak alde batetik, eta bestetik, Chateaudun eta Maubeuge bestetik, Ekialdeko geltokiaren auzoa lotzen dute, eta Iparraldeko geltokiaren auzoa [[Paris–Saint-Lazare geltokia|Saint-Lazare]] geltokiarekin. Ezkerreko ibaiertzean, Rennes kaleak Montparnasse geltokia lotzen du, lehen oraingo “[[Torre Montparnasse]]” dagoen lekuan zegoelarik.  
 
Malesherbes boulevarda bezalako beste ardatz batzuek, edota Barbes eta Ornano boulevardak, Gare du Norden ingurukoak, aukera eman zuten kanpoaldeko arrondizamenduak erdiguneko noranzkoan gurutzatzeko.  
=== '''Monumentuak''' ===
Napoleon III.ak eta Haussmannek hiria hobetzeko azkeneko aldaketa batzuk egin zituzten. [[Charles Garnier]]<nowiki/>rek [[Garnier Opera]] eraiki zuen estilo nahiko [[Eklektizismo|eklektiko]]<nowiki/>an, eta [[Gabriel Davioud]]<nowiki/>ek [[Châtelet plaza|Chatelet plaza]]<nowiki/>n simetrikoak ziren bi antzoki sortu zituen.  
 
[[Dieu Hotel]]<nowiki/>ak, hiriko kuartelak ([[polizia-prefektura]] bihurtuko zena gerora)  eta merkataritza-tribunalek Erdi Aroko [[Île de la Cité]]<nowiki/>ko auzoak ordezkatu zituzten. [[Parisko]] hogei [[Distritu (Frantzia)|distritu]] berrietako bakoitzak bere udaletxea izango zuen ordutik aitzina.
 
'''Plaza-biribilguneak'''
Horien lana izan zen hirian orain mintzagai ditugun monumentuen sartzea, itxura berria emanez inguruari. Hola, [[Operaren hiribide]]<nowiki/>a Garnier eraikinari itxura hobea eman asmoz sortu zen, baina eraikin horrendako txikiegia zen eta, hortaz, fatxada altxatu behar izan zuen inguruko eraikin altuen garaierara egokitzeko, nahiz eta, euren arabera, [[Notre-Dame katedrala]] “oztopatzen” zuten etxeek zabaldegi handia sortzeko balioa ere izan zuten.
 
Zirkulazioko ardatz handien konexioak (boulevardak, hiribideak eta horrelakoak), horien neurriko plazen sortzea eskatu zuen. Chatelet plaza, esaterako, Davioudek egokitua, Paris Iparraldetik Hegoaldera eta Ekialdetik Mendebaldera gurutzatzen zuten bi ardatz nagusien bidegurutze bihurtu zen. Haussmannen lanek jada Parisen bazeuden plaza batzuen birmoldatzea ere eskatu zuen, horietako batzuk hauek direlarik: place de l'Etoile, la place du Château-d'Eau edota la place de l'Hôtel-de-Ville (euren frantses izenarekin). Beste plaza batzuk sortu behar izan zituzten, lehenago ez baitzeuden: Malesherbes,  l'Alma, Pereire, Puebla, Prince-Eugène edota Operarena horren adibide garbia dirateke.
Erlijioari dagokionez, Bigarren Inperioak San Eugenio elizaren etorrera zekusan (orain Église Saint-Eugène-Sainte-Cécile deritzana), baita Hirutasun Sainduarena, [[San Ambrosioren Eliza]]<nowiki/>rena eta San Agustinena ere. Azken hori berezia da ganga garaia duelako, kontrahormarik gabea, metalezko egitura bati esker egin ahal izan zena, eta kokaleku ezin hobea duelako, hain justu hainbat boulevard nagusi elkartzen diren bidegurutzean.
 
 
'''Tren geltokiak'''
 
Haussmannek Lyongo tren geltokia eraikiarazi zuen 1855an. François-Alexis Cendrierrek burutu zuen proiektua. Bestalde, Iparraldeko geltokia edo “Gare du Nord” 1865an eraikiarazi zuen. Azken hori Jacques Hittorffek egin zuen.  
 
Bere nahikaria Parisko geltokiak beren artean trenbidez lotzea zen. Halere, ardatz garrantzitsuekin lotura ahalbidetzea baizik ez zuen lortu.  Lyongo geltokitik, Lyongo kaleak, Richard-Lenoir boulevardak eta Magentaren boulevardak Ekialdeko geltokira edo “Gare de l’Est”era iristea errazten zuten. Paraleloak ziren bi ardatzek, La Fayette kaleak eta Haussmann Boulevardak alde batetik, eta bestetik, Chateaudun eta Maubeuge bestetik, Ekialdeko geltokiaren auzoa lotzen dute, eta Iparraldeko geltokiaren auzoa Saint-Lazare geltokiarekin. Ezkerreko ibaiertzean, Rennes kaleak Montparnasse geltokia lotzen du, lehen oraingo “Torre Montparnasse” dagoen lekuan zegoelarik.  
 
 
'''Monumentuak'''
 
Napoleon III.ak eta Haussmannek hiria hobetzeko azkeneko aldaketa batzuk egin zituzten. Charles Garnierrek Garnier Opera eraiki zuen estilo nahiko eklektikoan, eta Gabriel Davioudek Chatelet plazan simetrikoak ziren bi antzoki sortu zituen.  
 
Dieu Hotelak, hiriko kuartelak (polizia-prefektura bihurtuko zena gerora)  eta merkataritza-tribunalek Erdi Aroko Île de la Citéko auzoak ordezkatu zituzten. Parisko hogei distritu berrietako bakoitzak bere udaletxea izango zuen ordutik aitzina.
 
Horien lana izan zen hirian orain mintzagai ditugun monumentuen sartzea, itxura berria emanez inguruari. Hola, Operaren hiribidea Garnier eraikinari itxura hobea eman asmoz sortu zen, baina eraikin horrendako txikiegia zen eta, hortaz, fatxada altxatu behar izan zuen inguruko eraikin altuen garaierara egokitzeko, nahiz eta, euren arabera, Notre-Dame katedrala “oztopatzen” zuten etxeek zabaldegi handia sortzeko balioa ere izan zuten.
 
Erlijioari dagokionez, Bigarren Inperioak San Eugenio elizaren etorrera zekusan (orain Église Saint-Eugène-Sainte-Cécile deritzana), baita Hirutasun Sainduarena, San Ambrosioren Elizarena eta San Agustinena ere. Azken hori berezia da ganga garaia duelako, kontrahormarik gabea, metalezko egitura bati esker egin ahal izan zena, eta kokaleku ezin hobea duelako, hain justu hainbat boulevard nagusi elkartzen diren bidegurutzean.
 
 
'''Hornikuntza publiko modernoak'''
 
=== '''Hornikuntza publiko modernoak''' ===
Parisko berritzeak globala izateko asmoa zuen. Ostatuen osasun-egoerak haizearen igarotze hobea ekarri zuen, baita uraren egoera hobea ere, eta hondakinen bideratze anitzez ere hobea.
 
1852an, ur edangarria nagusiki [[Ourcq]] ibaitik zetorren. Lurrun makinek Senatik ere hartzen zuten ura, baina azken hori erabat zikina zen. Haussmannek Belgrand ingenieriari eman zion hiribiruko ur-horniketaren  ardura, eta horrek 600 kilometroko [[akueduktu]]<nowiki/>arenakueduktuaren eraikuntza egin zuen 1865 eta 1900. Urteetan. Lehenengoak, Dhuisekoak, [[Château-Thierry|Chateau-Thierry]] inguruan hartutako ura ematen zuen. Akuduktu horiek hiriko deposituetara zeramaten ura. Hiriburuan bertan eta Montsouris parkearen alboan, Belgrandek garai hartako munduko ur depositurik handiena ezarri zuen, Vanneko ura jaso asmoz, Montsourisen urtegikoa.  
 
Bigarren sareak, ur ez edangarriarentzako zenak, Ourcqetik eta Senatik hartzen zuen ura baita ere, kaleen garbitzeko eta berdeguneen ureztatzeko. Hori lortzeko, Alma zubiaren azpian ezarritako alderantzizako sifoi batek ezkerraldeko kanalizazioek ura eskubikoei eman ziezaieten uzten zuten.  
 
Ur zikinen eta hondakinen hustuketa ur edangarriaren ekarrerarekin batera zegiten. Beste behin ere, Bigarren Inperioa izan zen Parisko estolderiaren modernotzean pausu garrantzitsuena eman zuena. 1852ko legeak eraikinen sareekiko lotura derrigortu zuen, kaleak estolderia sistema zeukanean. Ez zeukaten kaleek garbitze sare berri baten ezartzea ikusi zuten: 340 kilometro sare baino gehiago eraiki ziren Belgranden agindupean 1854 eta 1870en artean. Sarea bateratzailea zen, nolabait esatearren: euri-ura eta ur zikina leku beretik joan ohi ziren. Isurbideek zikinkeria Senan hustutzeari utzi zioten, Parisko erdi-erdian, alegia. Eta, horren ordez, anitzez ere urrutiago hustu zuten, ibaian behera jarraituta: [[Asnières]]<nowiki/>enAsnièresen.
 
Bi sare horiek, luze eta zabalak ziren eta perfekzionatu egin ziren hurrengo garaietan. Gaur egun oraino horiek erabiltzen dira.
 
Napoleon III.ak Parisen gasaren banaketa ere berrantolatu zuen. 1850ean, lan hori enpresa bakar bati eman zion, Parisko Gas Konpainiari, alegia, beti ere prezioak kontrolatzen zituztelarik. [[Argiteriaren gasa]]<nowiki/>rengasaren kontsumoa, zeina harrikatza [[koke]] bihurtzearen prozesu kutsakorraren ondorio baitzen, Julioren Monarkiaren garaian Parisen agertua zena, nabarmen ugaritu zen.  
 
Era berean, Haussmannek Davioudi hiri-altzariak egiteko eskatu zion, oraino hiriko espaloi eta jardinetan edonork lekusakeena.  
 
 
=== '''Berdeguneak''' ===
'''Berdeguneak'''
 
Berdeguneak ez ziren ohikoak Parisen, beti harresi barruan garatu zen hirian. Hala, hiria zabalduagatik, estutze sentsazioa ematen baitzuen.  
 
Londresko parke handi eta ederrez liluratuta, Napoleon III.ak [[Jean-Charles Alphand]] ingenieriari, Errepublika garaian Haussmannen ondorengoa izango zenari, hainbat parke eta baso eraikitzeko agindua eman zion. [[Boulugneko]] eta [[Bois de Vincennes|Vincennesko]] basoek hiria inguratu zuten Mendebaldean eta Ekialdean. [[Thierseko harresia]]<nowiki/>renharresiaren barruan, Buttes-Chaumont eta [[Montsouris]] parkeek paseatzeko aukera ematen zieten Paris kanpoko baso handietatik urrun bizi ziren biztanleei.  [[Monceau parkea]], Orléans familiarena zena garai batean, zatitan banatua izan zen, eta berreraiki egin zen. Auzo bakoitzak, bestalde, ''square'' txikiak zituen (laurogei plaza inguru, Parisko laurogei auzoentzako: horren helburua biztanle bakoitzak etxetik oinez hamar minutura baino gutxiagora parke bat aurkitzeko aukera izatea zen), zuhaitz ilarek hiriko etorbideak inguratzen zituztelarik (garai hartan Parisko kaleetan 80.000 zuhaitz inguru landatu zituztela pentsatzen da).  
 
=== '''Haussmannen goi-arnasa izan zen hiria''' ===
[[Napoleon III.a|Napoleon III]].ak [[Georges Eugène Haussmann|Haussmann]]<nowiki/>i emango zion kargua hartu aurretik, azken hori Girónseko eskualdeko prefektua zen. [[Bordele]]<nowiki/>n bizi zen, eta hiri horretan etorbide zabalak zeuden, eta horien zabalerak inguruko eraikinen garaierarekin bat zetozen. Hortaz, hiriburuaren agintea hartu zuenean, Bordelek Parisen antza izan zezan nahi zuen.  
 
'''Haussmannen goi-arnasa izan zen hiria'''
=== '''Balantzea''' ===
 
Louis Lazarek darakus lan horien ondorioz 57 kale eta 2227 etxe ezabatu eta kendu zituztela, hurrenez hurren. Eta horrela, 25.000 biztanlek, ia denak langileak, erdigunetik alde egitera behartuta ikusi zutela euren burua eta kanpoaldera baztertuak izan ziren. Leku-aldaketa hori, Parisko erdiguneko obren ondorio izan zena, indarrezko migrazioa izan zen. Jende gehiena antzinako Octroi harresiaren inguruko auzoetara joan zen, nagusiki Faubourgs du Temple, Saint-Antoine eta Saint-Marceau guneetara. Horrez gain, kanpoko komunetara ere alde egin zuten: Belleville, Ménilmontant, Charonne, Ternes, [[Montrouge]], Vaugirard eta Grenelle.
Napoleon III.ak Haussmanni emango zion kargua hartu aurretik, azken hori Girónseko eskualdeko prefektua zen. Bordelen bizi zen, eta hiri horretan etorbide zabalak zeuden, eta horien zabalerak inguruko eraikinen garaierarekin bat zetozen. Hortaz, hiriburuaren agintea hartu zuenean, Bordelek Parisen antza izan zezan nahi zuen.  
 
 
'''Balantzea'''
 
Louis Lazarek darakus lan horien ondorioz 57 kale eta 2227 etxe ezabatu eta kendu zituztela, hurrenez hurren. Eta horrela, 25.000 biztanlek, ia denak langileak, erdigunetik alde egitera behartuta ikusi zutela euren burua eta kanpoaldera baztertuak izan ziren. Leku-aldaketa hori, Parisko erdiguneko obren ondorio izan zena, indarrezko migrazioa izan zen. Jende gehiena antzinako Octroi harresiaren inguruko auzoetara joan zen, nagusiki Faubourgs du Temple, Saint-Antoine eta Saint-Marceau guneetara. Horrez gain, kanpoko komunetara ere alde egin zuten: Belleville, Ménilmontant, Charonne, Ternes, Montrouge, Vaugirard eta Grenelle.
 
 
Napoleon III.aren hirigintza politikei kritika eta Haussmannen urruntzea
 
== Napoleon III.aren hirigintza politikei kritika eta Haussmannen urruntzea ==
Charles Garnier bezalako artista eta arkitektoeek arkitektura monumental horren monotonia salatu zuten. Politikari eta idazleek espekulazioaren eta ustelkeriaren zabaltzea salatu zuten (La Curée, Zola), eta batzuek arrazoi izan gabe Haussmann salatu zuten, aberats egin zelakoan. Kritika gehienek, aitzitik, oinarrizko aldaketei erreferentzia egiten zieten, eta ez prefektuari berari. Horri egin zioten kalte, baina.
 
 
=== '''Haussmannen lanaren inguruko eztabaida''' ===
'''Haussmannen lanaren inguruko eztabaida'''
 
Ezeren aitzin, esan beharra dago Parisen eta Haussmannen kasuan, egindako aldaketak ez direla horren garrantzitsuak, baizik eta egindako gestio eta jarduera administratiboaren erreformak, baita indar publikoetakoak ere.
 
205 ⟶ 226 lerroa:
Urbanista barrokoek bezala ezin izan zuen lan egin. Haussmannek, baizik eta bere lana estimulo etengabe baten antzekoa zen, eta hirigintzan eragiten duten hainbat indarren etengabeko koordinazioan zetzan.  
 
 
=== '''Hirien zabaltzea erregimen autoritario baten arma bailitzan?''' ===
'''Hirien zabaltzea erregimen autoritario baten arma bailitzan?'''
 
Napoleon III.aren ondorengoek kezka sozialen eta higienearen azpian proiektu poliziakoa ezkutatu izana egotzi zioten: hiribide zabalen eraikitzeak helburutzat izan zezakeen tropen mugimendua erraztea, eta kale zuzenak sortzeak kañoiekin jende asko harrapatzea ahalbidetzen zuen, baita haiek sor zitzaketen barrikadak ere.
 
212 ⟶ 235 lerroa:
Haussmann ez zen izan poliziaren arduradun. Bere agintaldiaren ondorioz, hain justu, poliziaren prefektura indargabetu egin zen, Parisko prefektuaren mesedetan, zeinak kaleen garbitzearekin, argiteriarekin eta osasungaiztasunarekin lotutako arazoak hartu behar izan zituen bere kargu.  
 
 
=== '''Gizarte-orekaren porrota''' ===
'''Gizarte-orekaren porrota'''
 
Hasiera batean, Parisek Napoleon III .aren espiritua eraldatu zuen, baina gaur egungo behatzaile askok salatu zituzten Haussmannek egindako hiri-operazioen ondorio demografiko eta sozialak.
 
232 ⟶ 257 lerroa:
 
 
=== '''Finantzaketa-sistemaren krisia''' ===
 
 
248 ⟶ 273 lerroa:
 
 
 
=== '''Haussmanniar estetika: «kale-horma»''' ===
'''Haussmanniar estetika: «kale-horma»'''
 
 
254 ⟶ 280 lerroa:
 
 
 
Etxadiaren kalearen aurrealdea (frantsesez, uhartetxoa, ''îlot'') multzo arkitektoniko homogeneo gisa sortu zen. Eraikinak ez ziren autonomoak, hiri-paisaia bateratu baten zati izan behar ziren irekiera berrietan oinarritutako beste eraikin batzuekin batera. Hala ere, Haussmanniako etxadiak heterogeneoa izaten jarraitzen du: irekiera berrietan kokatutako lursailei bakarrik eragin zien modernizazioak, eta aurreko etxadiko beste lursailak ez ziren suntsitu. Aurreko mendeetako eraikinek eta eraikin berriek topo egiten zuten bertan, eta lurzati eraikiezinek agerian uzten zituzten patioetan edo lerrokadura berrietan egindako eraikin berrien atzealdeak.
[[Etxadi]]<nowiki/>aren kalearen aurrealdea (frantsesez, uhartetxoa, ''îlot'') multzo arkitektoniko homogeneo gisa sortu zen. Eraikinak ez ziren autonomoak, hiri-paisaia bateratu baten zati izan behar ziren irekiera berrietan oinarritutako beste eraikin batzuekin batera. Hala ere, Haussmanniako etxadiak heterogeneoa izaten jarraitzen du: irekiera berrietan kokatutako lursailei bakarrik eragin zien modernizazioak, eta aurreko etxadiko beste lursailak ez ziren suntsitu. Aurreko mendeetako eraikinek eta eraikin berriek topo egiten zuten bertan, eta lurzati eraikiezinek agerian uzten zituzten patioetan edo lerrokadura berrietan egindako eraikin berrien atzealdeak.
 
 
264 ⟶ 291 lerroa:
solairu «noblea», balkoi bat edo birekin; bigarren eta hirugarren solairuak estilo berean, baina hain aberatsak ez diren leihoen markoekin;
 
laugarren solairua [[balkoi]] jarraituarekin, apaindurarik gabe;
 
fatxadaren[[fatxada]]<nowiki/>ren planotik 45 gradura dauden ganbarak.
 
 
Fatxada lerro horizontal sendoen inguruan antolatzen da, sarritan eraikin batetik bestera jarraitzen dutenak: balkoiak, erlaitzak, irtengune garrantzitsurik gabeko fatxaden lerrokadura perfektua. Rivoli kalearen eredua Parisko kale berri guztietara hedatu zen. Fatxadetan, zerraketa eta garraio-tekniken aurrerapenei esker, harri landua erabili ahal izan zen, bloke lodi gisa. Kaleek efektu monumentala eragiten zuten, eraikinei dekoraziora jotzeko aukera emanez. Eskulturagintza eta moldaketak ez ziren mendearen amaierara arte ugaritu.
 
Fatxada lerro horizontal sendoen inguruan antolatzen da, sarritan eraikin batetik bestera jarraitzen dutenak: balkoiak, [[erlaitz]]<nowiki/>ak, irtengune garrantzitsurik gabeko fatxaden lerrokadura perfektua. Rivoli kalearen eredua Parisko kale berri guztietara hedatu zen. Fatxadetan, zerraketa eta garraio-tekniken aurrerapenei esker, harri landua erabili ahal izan zen, bloke lodi gisa. Kaleek efektu monumentala eragiten zuten, eraikinei dekoraziora jotzeko aukera emanez. [[Eskulturagintza]] eta moldaketak ez ziren mendearen amaierara arte ugaritu.
=== '''Haussmannianismoaren gerokotasuna''' ===
 
 
'''Haussmannianismoaren gerokotasuna'''
Haussmanniar eraldaketek bizi-kalitatea hobetu zuten hiriburuan. Epidemia handiak, kolerarenak bereziki, desagertu egin ziren (baina ez tuberkulosiarenak), zirkulazioa hobetu egin zen, eraikin berriak zaharrak baino hobeto eta funtzionalago eraiki ziren. Baina auzo zaharretako esku hartzeak puntualki bakarrik egin zirenez, oraindik eremu osasungaitzak geratzen ziren. Horrek azaltzen du hurrengo mendean ideia higienistak berpiztu izana eta ondoren XX. mendeko hirigile batzuen erradikaltasuna.
 
 
 
Haussmanniar eraldaketek bizi-kalitatea hobetu zuten hiriburuan. [[Epidemia]] handiak, [[kolera]]<nowiki/>renak bereziki, desagertu egin ziren (baina ez [[tuberkulosi]]<nowiki/>arenak), zirkulazioa hobetu egin zen, eraikin berriak zaharrak baino hobeto eta funtzionalago eraiki ziren. Baina auzo zaharretako esku hartzeak puntualki bakarrik egin zirenez, oraindik eremu osasungaitzak geratzen ziren. Horrek azaltzen du hurrengo mendean ideia higienistak berpiztu izana eta ondoren XX. mendeko hirigile batzuen erradikaltasuna.
 
 
283 ⟶ 313 lerroa:
 
 
Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Napoleon III .a baino mende bat geroago, Bosgarren Errepublika gaullistaren botere boluntaristen etxebizitza beharrak Parisko hirigintzan aro berri bat hasi zuten. Honek ia erabat baztertu zuen haussmaniar oinordetza eta Le Corbusierren ideiak jarraitu zituen, kalearen gaineko lerrokadura, galiboaren muga eta kalea bera alde batera utziz, «Dalleren hirigintzan» (Bigarren Mundu Gerraren ondorengo berreraikitze hirigintza) hain garrantzitsuak ziren oinezkoak baztertuz automobilari lekua egiteko . Eredu berri hori 1970eko hamarkadan zalantzan jarri zen berehala, eta herentzia haussmaniarraren berraurkikuntza hasi zen: funtzio anitzeko kaleak eta galiboaren mugak itzuli ziren, eta, zenbait auzotan, Bigarren Inperioko etxadien homogeneotasun arkitektonikoa berreskuratzeko ahalegina ere egin zen.
 
[[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, [[Napoleon III.a|Napoleon III .a]] baino mende bat geroago, [[Frantziako Bosgarren Errepublika|Bosgarren Errepublika]] [[Gaullismo|gaullista]]<nowiki/>ren botere boluntaristen etxebizitza beharrak Parisko hirigintzan aro berri bat hasi zuten. Honek ia erabat baztertu zuen haussmaniar oinordetza eta [[Le Corbusier]]<nowiki/>ren ideiak jarraitu zituen, kalearen gaineko lerrokadura, galiboaren muga eta kalea bera alde batera utziz, «Dalleren hirigintzan» ([[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondorengo berreraikitze hirigintza) hain garrantzitsuak ziren oinezkoak baztertuz automobilari lekua egiteko . Eredu berri hori 1970eko hamarkadan zalantzan jarri zen berehala, eta herentzia haussmaniarraren berraurkikuntza hasi zen: funtzio anitzeko kaleak eta galiboaren mugak itzuli ziren, eta, zenbait auzotan, Bigarren Inperioko etxadien homogeneotasun arkitektonikoa berreskuratzeko ahalegina ere egin zen.
 
 
 
Parisko iritzi publikoak haussmanniar herentziaren ikuspegi positiboa du gaur egun, aldirietako zenbait hirik, [[Issy-les-Moulineaux]]<nowiki/>ek edo [[Puteaux]]<nowiki/>ek adibidez, beren izenean ere  haussmanniar herentzia aldarrikatzen duten auzoak («haussmanniar barrutia») eraikitzeraino. Berez, auzo horiek XX. mende hasierako haussmanniar osteko arkitekturako pastitxeak dira, «begiratokiak» eta logiak dituztenak (balkoi zabalak, batez ere estaliak, alde batean itxitura bat dutenak).
 
Parisko iritzi publikoak haussmanniar herentziaren ikuspegi positiboa du gaur egun, aldirietako zenbait hirik, Issy-les-Moulineauxek edo Puteauxek adibidez, beren izenean ere  haussmanniar herentzia aldarrikatzen duten auzoak («haussmanniar barrutia») eraikitzeraino. Berez, auzo horiek XX. mende hasierako haussmanniar osteko arkitekturako pastitxeak dira, «begiratokiak» eta logiak dituztenak (balkoi zabalak, batez ere estaliak, alde batean itxitura bat dutenak).
 
 
'''Mirarien Gorteak'''
 
= '''Mirarien Gorteak''' =
Mirarien Gorteak (Cour des miracles frantsesez) Parisko eta Frantziako auzo marjinalei buruzko termino frantsesa zen, landa-eremuetako etorkin langabeak bizi ziren tokia. "Parisko txoko honetan ezkutatzera iritsi ziren nerabe horien guztien ohiko aterpea zuten, goibel, zikin, lohi eta bihurri, haien gaixotasun usteak eta kutsadura kriminala". Eremuak, neurri handi batean, Luis XIV .aren erregealdian (1643-1715) hazi ziren, eta Parisen, Rue du Temple, Jussienneko gortea, Reuilly kalea, Rue St. Jean eta Tournelles Beausire, Rue de l 'Echelle eta Rue du Caire eta Rue Reaumur artean. Azken hori inspirazio iturri izan zen Victor Hugoren Les Misérables eta El jorobado de Notre-Dame filmentzat.
 
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Lide_ekain_eta_eneko/Proba_orria"(e)tik eskuratuta