Wikipedia

Balea arrantza

Balea arrantza[1] itsas ugaztun hauek harrapatzean datza, batez ere baleakia (haragia) eta lumera (koipea) lortzeko. Aspaldiko ekintza izanik ere, industria antolatu gisa euskal baleazaleek garatu zuten eta XVI. menderako, euskal kostaldeko industria nagusia bihurtu zen. Industria mundu osora zabaldu zen eta gero eta errentagarriagoa bihurtu zen merkataritzari eta baliabideei dagokienez.

Lapurdiko Getariako armarria, euskaldunentzat balea-arrantza zeinen garrantzizkoa zenaren erakusgarri.
Balea arrantza (XIX. mendeko irudia).

Munduko ozeanoetako eskualde batzuek, animalien migrazio-bideetan zehar, baleen populazio bereziki handia zuten, eta baleontzien handien helburu bihurtu ziren. Industriak hazten jarraitu zuen XX. mendea amaiera alderaino. Horren ondorioz, balea espezie batzuk iraungiak edo galzorian daude, eta herrialde askotan balea arrantza debekatu zen 1969an, eta industria gisa debekatu 1980ko hamarkadaren amaieran [2].

Balea arrantza garaikidea eztabaidagai da oraindik ere. Kanadak, Islandiak, Japoniak, Norvegiak, Errusiak, Hego Koreak, Estatu Batuek eta Danimarkako Faroe Uharteek eta Groenlandiak XXI. mendean arrantzatzen jarraitzen dute. Arrantza komertziala babesten duten herrialdeek, bereziki Islandiak, Japoniak eta Norvegiak, Nazioarteko Balea Batzordearen (IWC, International Whaling Commission) debekua kendu nahi dute balea espezie batzuekin, baina aurkako herrialdeak eta talde ekologistak debekua mantentzearen alde daude. IWCren arabera, aborigenek baleak harrapatzen jarraitu ahal izango dute haien biziraupena bermatzeko [3]. Azken hamarkadetan, balea-behaketa ogibide garrantzitsua bihurtu da munduko leku askotan; herrialde batzuetan arrantza ordezkatzeraino, nahiz eta beste batzuetan bi ereduak tentsio deserosoan egon.

Historia aldatu

Baleak historiaurretik arrantzatzen ziren. Hasiera batean, kosta hurbileko animaliak harrapatzera mugatzen zen. Mendeak igaro ahala, arrantza-teknikak hobetzen joan ziren, itsas zabalean ontzi txikiak erabiliz zetazeoak zarataz izutuz eta kostaldera eramanez. Arrantza-mota hori espezie txikiekin erabiltzen zen, hala nola pilotu-izurdeek, belugak, narbalak eta mazopak [4].

Balea arrantzaren lehen irudiak Koreako Bangudae petroglifo neolitikoak dira, K.a. 6000koak ei direnak [5]. Nahiz eta oro har historiaurreko ehiza-harrapaketak eragin ekologiko txikia izan zuela jotzen den, Artikoko arrantza goiztiarrak ur gezako inguruneko ekologia aldatu ahal izan zuen.

Balea arrantza goiztiarrak eragin handia izan zuen kontinente desberdinetako kulturen garapenean [6]. Euskaldunak izan ziren baleak komertzialki harrapatzen lehenak, eta bost mendetan zehar nagusi izan ziren merkataritzan, Ipar Atlantikoko bazterrik urrunenetara hedatuz eta baita Hego Atlantikora ere. Erdi Aroan, Kantauri itsasoko kostaldeko herrietako talaietatik zaindariek alarma jotzen zuten baleak kostaldera hurbiltzen zirenean, Ipar Itsasoko ur hotzetatik ihesi. Orduan txalupak prestatzen ziren 10 edo 15 arraunlarirekin eta arpoilari batekin, zeinak arpoia animaliaren buruan sartzen saiatzen zen. Borroka gogorra izaten zen, animalia garaitu eta kairaino atoian eramaten zen arte[7].

Sakontzeko, irakurri: «Euskal baleazaleak»
 
XVI. mendeko euskal baleezaleen txalupa, Red Bay-ko euskal baleazaleen kokalekua (Kanada)

XIX. mendean lumera eskaria handitu zen eta arrantza teknika modernoak garatu [8]. Hori dela-eta, arrantzak gorakada handia izan zuen XIX. mendetik aurrera, batez ere Europan eta Errusian. Garrantzi ekonomikoak gora egin ahala, herrialdeen artean gatazkak sortu ziren, adibidez, Errusia-Japonia gerraren arrazoi nagusia Japoniako itsasoko eta Ipar Pazifikoko balea-baliabideak eskuratzea izan zen.

XX. mendea aldatu

XX. mendean zehar, zetazeoen munduko populazioa izugarri murriztu zen. Bigarren Mundu Gerraren ondoren ere, balea-txalupa gehienak gerrarako erabili ahal izateko berregokitu ziren garaian, arrantza bereizgabeak jarraitu zuen. 1948an adibidez, Balaena baleontziak hiru mila balea baino gehiago harrapatu zituen: 4.500 tona haragi, 163.000 upel olio jangarri (margarina egiteko), 10.000 upel balea-muin, 173.000 tona haragi-aterakin eta beste 3.000 tona haragi azienda-bazkarako. Herrialde gosetuak elikatzeko, honelako itsasontzien lana berreraikuntzarako ekarpen garrantzitsua izan zen. 1956an bakarrik, Errusiako fabrika batean, 980 tona balea-larru baino gehiago prozesatu zituzten zapata-zolak egiteko.

Baleen arrantza kontrolik eta erregulaziorik ez zegoenez, uste da XX. mendean 360.000 balea urdin hil zirela balea-ontziek harrapatuta. 1960rako, haien populazioa 1.000 ingurukoa baino ez zen [9].

Baleen ustiapena behar bezala zaintzeko eta modu kontrolatuan garatzeko, 1946an Nazioarteko Balea Batzordea sortu zen. 1986an, moratoria (etenaldi) bat ebatzi zen eta, horren ondorioz, zetazeoen arrantza komertziala amaitu zen. Baina aldi berean, arrantza zientifikoa baimendu zen, baita arrantza tradizionala ere, jarduera hori beren kulturaren parte den zenbait gizatalderentzat.

Gaur egun aldatu

 
Balea arrantza 1955-2016.

Gaur egun, IWCko kide diren herrialdeek ezin dute balearik arrantzatu merkataritza-arrazoiengatik, baina baimenduta dago helburu zientifikoekin egitea. Kontuan hartu behar da arau hori idatzi zenean, animalia hiltzea ezinbestekia zela informazioa lortzeko, beste aukera erabilgarririk ez baitzegoen [10].

Arrantza herrialdeka:

  • Kanada eta Groenlandia: Inuit populazio txikiek egiten dute, baina nahiz-eta urteko kuota 30 balea izan, bakarra arrantzatzen da garraiatzeko eta prozesatzeko zailtasunagatik [11].
  • Estatu Batuak: Alaskako indigena taldeek egina.
  • Islandia: arrantza komertzialari 2008tik ekin zion berriro, urtean 100 zere txiki eta 150 zere arrunteko kuotarekin [12]. 2022ko ekainean, Islandiako gobernuak iragarri zuen 2024an baleen arrantza bertan behera utziko zuela balea haragiaren kontsumoa nabarmen jaitsi zelako.
  • Faroe uharteak: gutxi-gorabehera 950 pilotu-izurde hegaluze inguru arrantzatzen dira urtero beren kulturaren parte gisa, tokiko agintariek araututako jarduera batean, baina ez IWCk arautua.
  • Japonia: merkataritza-arrantza moratoriaren eta nazioarteko presioen ondorioz, Japoniak arrantza zientifikoa deritzona garatu du, hainbat herrialde eta erakundek ezkutuko merkataritza-arrantzatzat jotzen dutena. Gainera, urtero ehunka izurde harrantzatzen dira Taiji herrian (Wakayama), aisiarako eta jateko. 2018an, Japoniak IWCtik irtengo zela iragarri zuen eta 2019ko uztailaren 1ean berriro ekin zion Japoniako gobernuak diruz lagundutako balea arrantza komertzialari.
  • Norvegia: 999 zere txiki arrantzatzeko kuota komertziala dute. Harrapatzen diren % 90 emeak dira, gehienak ernalduak.
  • Errusia: gaur egun, Txukotka eskualdean balea grisen arrantza egiten da, urtean 3-5 harrapatzeko baimenarekin (2017).
  • Saint Vincent eta Grenadinak: Bequia uhartean xibartak harrapatzen diruzte, IWCk urtean 4 harrapatzeko baimenarekin. 2017an, lehen ministroak debekua aztertzen ari zirela iragarri zuen.

Erabilerak aldatu

 
Baleakia Norvegian
 
Balea muinez (Sperma ceti) egindako kandela eta olioa.

Balea arrantzak hainbat arrazoi ekonomikorengatik da erakargarria, eta horietako lehena, jakina, janari ekoizpena da. Balea bakar batek hainbat tona baleaki (haragi) ematen ditu, gizakientzat proteina eta koipe iturri esanguratsua izan daitekeena. Beste haragiekin alderatuta, baleakiak proteina gehiago (23,0 g 100 gramoko) eta koipe gutxiago (3,0 g 100 gramoko)[13] zen. Egun, oro har, gazia prestatzen bada ere, lehen freskoa jaten zen, kostatik hurbil arrantzatuz gero noski. Maiz, ketu eta marinatu egiten zen edo gatzunetan kontserbatzen zen[13] (kasu honetan pasta esaten zitzaion)[14].

Historian zehar, balea-olioak, lumera izena duenak, berebiziko garrantzia izan du ere, hainbat erabilera baitzituen: berotzeko, elikatzeko eta argitzeko[13]. Hala ere, elizetan ez zen erabiltzen argia egiteko, baizik eta oliba-olioa edo argizaria [13], ez baitzen besteak bezain fina. Kaxalote-olioa, adibidez, makinen engranajeak lubrifikatzeko erabiltzen zen, batez ere abiadura handian lan egiten zutenak eta doitasun handiko mekanismoak behar zituztenak. Zere-olioa argiztapen publikorako erabili zen: 26 metroko zere urdin batek 27 tona olio sortu zituen.

Hezurrak material gisa erabili ziren, bai karea egiteko bai eraikuntza material bezala [13]. Bizarrak, bere erresistentzia eta malgutasunari esker, XIX. mendera arte erabili ziren baleak[15] [13] egiteko (hortik datorkio izena), eguzkitakoak, euritakoak eta kortseak egiteko. Larrua ere aprobetxatu zen, gerrikoak eta uhalak egiteko. Hesteak lehortu eta sokak egiteko erabiltzen ziren. Animaliaren koipea kosmetikoak eta farmazia-produktuak egiteko ere erabili zen. Anbar grisa, kaxaloteak ematen zuena, lurringintzan erabiltzen zen lurrinak finkatzeko[16]; eta XVII. mendean bertute afrodisiakoak ere ematen zitzaizkion. Azkenik, balea muina[15] (sperma ceti), kaxalotearen burutik ateratako konposatu kimikoa, kandelak, xaboiak edo margarina ekoizteko erabiltzen zen.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ «Balea». Euskaltzaindiaren Hiztegia. 
  2. ↑ (Ingelesez) Commercial Whaling. iwc.int.
  3. ↑ (Ingelesez) Aboriginal substance whaling. About Whales and Dolphins (Noiz kontsultatua: 2016-02-24).
  4. ↑ (Ingelesez) Douglas, Marianne S. V.; Smol, John P.; Savelle, James M.; Blais, Jules M.. (2004-02-10). Prehistoric Inuit whalers affected Arctic freshwater ecosystems. 101 Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 1613–1617 or.  doi:10.1073/pnas.0307570100. ISSN 0027-8424. PMID 14745043. (Noiz kontsultatua: 2017-1-27).
  5. ↑ (Ingelesez) Roman, Joe. (2006-05-01). Whale. ISBN 978-1-86189-505-9..
  6. ↑ (Ingelesez) Matera, Anthony. "Whale quotas: A market-based solution to the whaling controversy", Georgetown International Environmental Law Review. 2000.
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Miren Koro Campos Santacana, Mauro Peñalba Otaduy. «La caza de la ballena. Su influencia en los usos y costumbres desde la Edad Media» Zainak, Cuaderno de Antropología y Etnografía (Euskonews (Eusko Ikaskuntza)) 15: 251-262. (Noiz kontsultatua: 2022-06-19).
  8. ↑ (Ingelesez) New Bedford Whaling Museum, Research. 2011-09-27 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2011) (Noiz kontsultatua: 2017-01-24).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Philip Hoare. (2010). Leviatán, o la ballena. Ático de los libros ISBN 978-84-937809-4-4..
  10. ↑ (Gaztelaniaz) (pdf) Caza "Cientifica" de Ballenas. Greenpeace 2005-12-16 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2007-02-22).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) http://www.latercera.com/noticia/reducen-la-cuota-de-caza-de-ballenas-grises-para-el-pueblo-de-los-chukchi/
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Islandia aumenta la cuota de caza de ballenas para los próximos cinco años» Ciencia elmundo.es.
  13. ↑ a b c d e f Antxon AGIRRE SORONDO. Bale jakia (II/II). Euskonews (Noiz kontsultatua: 2022-06-06).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) LABURU, Miguel. (1991). Ballenas, Vascos y América.. Donostia.
  15. ↑ a b Balea Orotariko Euskal Hiztegian, Euskaltzaindia (noiz kontsultatua: 2022-06-06)
  16. ↑ Álvarez Busca, Lucía. «Ba al dakizu zer den anbar grisa?» 7K, zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-13).

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Balea_arrantza&oldid=9534089"(e)tik eskuratuta