Ameskoabarrena
Ameskoabarrena[3] ([ames̺koaβarena]) Nafarroa Garaiko mendebaldeko udalerria da, Lizarrako merindadekoa. Zazpi kontzejuk —Artatza, Bakedao, Barindano, Ekala, Gollano, San Martin eta Zudairi— eta Urra lekuak osatzen dute. Zudairi herriburua Iruñetik 59 kilometro mendebaldera dago. 46,8 kilometro koadroko eremua dauka,[4] eta 724 biztanle zituen 2023 hasieran.[5]
| Ameskoabarrena | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Lizarra | ||||||||||
| Eskualdea | Lizarraldea | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Améscoa Baja | ||||||||||
| Alkatea | Estibaliz Erdocia Ormazabal | ||||||||||
| Posta kodea | 31xxx | ||||||||||
| INE kodea | 31013 | ||||||||||
| Herritarra | ameskoar, ameskoabarrendar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°46′15″N 2°07′54″W / 42.770889°N 2.131692°W | ||||||||||
| Azalera | 46,8 km² | ||||||||||
| Garaiera | 563 metro | ||||||||||
| Distantzia | 60 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 724 (2023:  −8) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 15,47 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 27,9 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 19,87 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 77,32 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 8,32 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 10,80 (2018:  %4,22) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://amescoabaja.org/ | ||||||||||
Geografia aldatu
Kokapena aldatu
Ameskoabarrena Lizarrako merindadearen iparraldean dago, Urederraren ibarrean. Iparraldean Urbasa du, eta Lokiz hegoaldean. Bestalde, Urbasako mendateak Ameskoabarrena eta Olazti (Sakana) lotzen ditu.
Ingurune naturala eta klima aldatu
Ameskoabarrena da baso gehien dituen Nafarroa Garaiko udalerria, udalerriaren azaleraren % 65,6. Larretarako erabilitako lurrak % 16,1 dira, eta laborantzarakoak % 15,1. Zuhaitz espezieen artean nabarmentzen dira ametza, erkametza eta, udalerriaren iparraldean, pagoa.
Ibarraren erdialdean dagoen klima mediterraneoko guneren bat, eta ipar eta ipar-ekialdeko mendietako klima atlantikoa izan ezik, udalerriaren gehienean klima azpimediterraneoa nagusitzen da. Urteko batez besteko tenperatura 8-10 gradukoa da, eta prezipitazioak 800 eta 1400 mm bitarte dira. Iparraldeko gune menditsuenean 1.400 mm-tik gorakoak ere izan daitezke. Urteroko egun euritsuak 100 eta 120 bitarte dira.
Udalerri mugakideak aldatu
Iparraldean Urbasarekin egiten du muga, hegoaldean Lana eta Allinekin, ekialdean Abartzuzarekin, eta mendebaldean Eulaterekin.
Herriak aldatu
Zazpi kontzejuk osatzen dute Ameskoabarreneko udalerria: Artatza, Bakedao, Barindano, Ekala, Gollano, San Martin eta Zudairi. Eta leku bat ere badu: Urra.[6]
Historia aldatu
Ameskoabarrena jaurerria izan zen Erdi Aroan, eta udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia XI. mendekoa da. XVI. mendea arte, Ameskoa ([ames̺koa]) izena eman zitzaion. Bestalde, Ameskoabarrenean zegoen Inzura ([ins̻uɾa]) hiribildua (1201ean sortua), gerora Ameskoazarra ([ames̺koas̻aɾ]) izenaz ezaguna izan den tokian.
Demografia aldatu
| Ameskoabarreneko biztanleria |
|---|
 |
Politika aldatu
Udaletxea aldatu
Udaletxe zaharra Zudairitik gertu dagoen Bazarramendi izeneko gunean izan zen. Ondorengo udal eraikina Zudairiko kontzejuaren etxean egon zen. Gaur egungo udaletxea 1923an eraiki zen Luis Salvatierra arkitektoaren proiektuaren arabera. Udalak alkatea eta sei zinegotzi dauzka.
- Helbidea: San Anton kalea, 30 (Zudairi kontzejua)
Udal hauteskundeak aldatu
2007ko udal hauteskundeetan Basaula zerrendak lortu zituen zinegotzi guztiak, eta Diego Arturo Urra Velasco zerrendaburua bilakatu zen alkate. Baliogabeko botoak 5 izan ziren (emandako guztien %1,29) eta 14 boto zuri izan ziren (botoen %3,66). Abstentzioa %46,41koa izan zen.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| Basaula | 347 | 4 |
2011n, Urra berriro atera zen alkate, ordukoan AIAB (Agrupación Independiente Améscoa Baja) zerrendaren barneane. Beste bi zerrendak (Agrupación Independiente Artaza eta Arrepuia) ere lortu zuten ordezkaritza.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| AIAB | 301 | 5 |
| Artaza | 74 | 1 |
| Arrepuia | 64 | 1 |
Alkateak aldatu
Hauek izan dira Ameskoabarrengo azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia |
| 1979 | 1983 | ||
| 1983 | 1987 | ||
| 1987 | 1991 | ||
| 1991 | 1995 | ||
| 1995 | 1999 | ||
| 1999 | 2003 | ||
| 2003 | 2007 | ||
| Diego Arturo Urra Velasco | 2007 | 2011 | Basaula |
| Diego Arturo Urra Velasco | 2011 | 2015 | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja |
| Martin Jose Lopez de Zubiria San Martin[7] | 2015 | 2019 | Independenteak |
| Estibaliz Erdocia Ormazabal[7] | 2019 | 2023 | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja[8] |
| Estibaliz Erdocia Ormazabal[9] | 2023 | Jardunean | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja[9] |
Azpiegitura eta garraioak aldatu
Automoviles Urederra autobus konpainiak Ameskoabarrengo Zudairi eta Barindanoko kontzejuak Lizarrarekin batzen ditu. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura aldatu
Balbino García de Albizu etnografo eta dibulgatzaileak hainbat ekimen eta ikerketa-proiektu bultzatu ditu, lau hamarkadatan, Ameskoako iragana ezagutzeko eta zabaltzeko. Nabarmena izan da Estellerriko Erriberako kultura tradizionala dibulgatzeako egin zuen lana.[10][11] Ameskoako historiarekin, toponimiarekin, abizenekin eta hizkuntzarekin lotutako gaiak aztertu ditu eta hainbat lan argitaratu ditu.[10] Bere jardunean kultura herrikoi eta tradizionala bultzatzen eta garatzen lagundu du.[12]
Elurtegiak eta txondorrak lantzen zituzten lanbide tradizionalak berreraikitzeko lan handia egin du.[11]
Euskara aldatu
1986ko Euskararen Foru Legearen arabera, Eulate eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori zela-eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatzeko eta gune mistoan udalerri gehiago (horien artean Ameskoabarrena) sartzeko proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustekabeko jarrera aldaketak atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[13] 2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak erabaki zuen eremu mistora sartzea Ameskoabarrena, beste 43 udalekin batean.[14]
2018ko datu soziolinguiskoen arabera, biztanleen %10,8 euskaldunak dira.[15]
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindiaren 155. araua: «Nafarroako udal izendegia».
- ↑ Améscoa Baja. navarra.es (Noiz kontsultatua: 2024-1-23).
- ↑ Navarra: Población por municipios y sexo.. ine.es (Noiz kontsultatua: 2024-1-23).
- ↑ (Gaztelaniaz) Baja, Ayuntamiento del valle de Améscoa. «Ayuntamiento del valle Améscoa Baja. T. 948 539 008» www.amescoabaja.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-11).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
- ↑ «Lizarrako Eskualdeko Hauteskunde Batzordea: Aurkeztutako hautagai-zerrendak» NAO 78. zenbakia, 2019ko apirilaren 24a, asteazkena (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
- ↑ a b Los vecinos de 54 ayuntamientos ya saben quién será su alcalde al concurrir solo una candidatura. Diario de Noticias, 2023-04-26, noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2023-12-1).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Balbino García de Albizu» Dialnet (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) García, Kepa. (2022-12-23). «Balbino García de Albizu, premio por una vida dedicada a la Améscoa» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
- ↑ «Balbino García de Albizu ikertzaileak jaso du zortzigarren Txondorra Egun-ikatza saria» Ayuntamiento de Pamplona 2022-12-23 (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
- ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
- ↑ Nafarroako 44 herri eremu mistora igaro dira. Eitb, 2017ko ekainak 22, eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
- ↑ Nafarroako datu soziolinguistikoak, 2018. gobiernoabierto.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2023-12-1).
Bibliografia aldatu
- García de Albizu, Balbino; Aranzadi, Telesforo de. (2010). Conociendo el pasado amescoano. Lamiñarra ISBN 978-84-613-9872-0.
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- (Gaztelaniaz) Ameskoabarrenari buruzko informazioa, Nafarroako Gobernuaren webgunean.
- Bakedano kontzejuaren ikuspegia, Google Street View-n.
- "Nafar Away" saioan (11TB).
- "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB1).
Datuak: Q1636180
Multimedia: Améscoa Baja / Q1636180
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ameskoabarrena
