Alutiiqera
Alutiiqera (Sugt'stun[1], Alutiiq[1] eta Alutiit’stun[1] ere deitua) Alaskako mendebalde eta hego-mendebaldean hitz egiten den Alaska Erdialdeko Yup’ik hizkuntzaren gertuko ahaidea da. Bi dialekto nagusi ditu:[2]
- Koniag Alutiiqera: Alaskako penintsulako goikaldean eta Kodiak uhartean hitz egiten da; Afognak uhartean ere hitz egiten zen 1964ko Alaskako lurrikaragatik bertako biztanleek alde egin zuten arte.
- Chugach Alutiiqera: Kenaiko penintsulan eta Prince William Sound-en hitz egiten da.
| Alutiiqera | |
|---|---|
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 450 |
| UNESCO sailkapena | 4: arrisku larrian |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza eskimo-aleut hizkuntzak Yupik (en)  | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | hizkuntza eranskaria eta hizkuntza polisintetikoa |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa eta eskimal alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-3 | ems |
| Ethnologue | ems |
| Glottolog | paci1278 |
| Linguasphere | 60-ABA-d |
| UNESCO | 157 |
| IETF | ems |
| Endangered Languages Project | 672 |
Alutiiq etniako 3.000 pertsonatik, 400 inguruk hitz egiten dute Alutiiqera oraindik. Gaur egun, Alutiiq komunitateak haien hizkuntza berpizteko prozesuan daude. 2010ean Kodiakeko institutuak ikasleen eskaera bati erantzun zioten eta Alutiiqera irakastea adostu zuten. Kodiakeko dialektoa 50 pertsona inguruk soilik hitz egiten zuten, guztiak nagusiak, eta dialektoa hilzorian zegoen.[3] 2013. urteko irailetik aurrera, Anchorageko Alaska Pacific Unibertsitateak eskolak eskaintzen ditu “Where Are Your Keys?” teknika erabiliz.[4]
Fonologia aldatu
Kontsonanteak aldatu
| Ezpainkariak | Hobikariak | Sabaikariak | Belarrak | Ubularrak | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ez-ezpainkarituak | Ezpainkarituak | Ez-ezpainkarituak | Ezpainkarituak | |||||
| Herskariak | p | t | k | kw | q | |||
| Afrikatuak | t͡ʃ | |||||||
| Frikariak | Ahoskabeak | f | s | x | xw | χ | (χw) | |
| Ahostunak | ɣ | ɣw | ʁ | ʁw | ||||
| Albokariak | ɬ | |||||||
| Hurbilkariak | l | j | (w) | |||||
| Sudurkariak | Ahoskabeak | m̥ | n̥ | ŋ̊ | ||||
| Ahostunak | m | n | ŋ | |||||
Bokalak aldatu
| Aurrekoak (aitzinekoak) | Erdikoak | Atzekoak | |
|---|---|---|---|
| Itxiak (goikoak) | i | u | |
| Artekoak | ə | ||
| Irekiak (behekoak) | ä |
Gramatika aldatu
Numeroa aldatu
Alutiiqeraz ⟨q⟩ hizkiarekin amaitzen diren izenak singularrak izan ohi dira. Duala ⟨k⟩ hizkiaren bitartez adierazten da, eta plurala, berriz, ⟨t⟩ hizkiaren bitartez. Esaterako, yaamaq (harria) singularra da, yaamak duala, eta yaamat plurala.[2]
Lexikoa aldatu
Zenbakiak aldatu
| Zenbakia | Koniag Alutiiqera | Chugach Alutiiqera[6] | |
|---|---|---|---|
| Nanwalek eta Port Graham | Chenega | ||
| 1 | allringuq / allriluq | allringuq | all'inguq |
| 2 | mal'uk | malruk / mall'uk | atel'ek |
| 3 | pingayun | pinga'an | |
| 4 | staaman | ||
| 5 | talliman | ||
| 6 | arwilgen | arwinlen | |
| 7 | mallrungin | mallruungin | maquungwin |
| 8 | inglulgen | inglulen | |
| 9 | qulnguyan | qulnguan | |
| 10 | qulen | ||
Errusieratik datozen hitzak aldatu
Adibide hauek Kodiakeko azpi-dialektoko hitzak dira.[7]
| Euskara | Alutiiqera | Errusiera |
|---|---|---|
| irakasle | uciitilaq | учитель (utxitel) |
| gortina | stauʀ`kaaq | штора (xtora) |
| lorategi | ak’aʀautaq | огород (ogorod) |
| piper | piiʀitsaaq | перец (perets) |
| txerri | sitiin`kaaq | свинья (svinia) |
| Eguberriak / Gabonak | ʀausistuaq /
aʀusistuaq |
Рождество (Rozhdestvo) |
| sardexka | wiiʀ`kaaq | вилка (vilka) |
| eskola | skauluq / skuuluq | школа (xkola) |
| ogi | gleipaq | хлеб (khleb) |
| gutun-azal | kanweiʀ`taaq | конверт (konvert) |
| koilara | lausk`kaaq | ложка (lozhka) |
| behi | kaʀauwaq / kuʀuwaq | корова (korova) |
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c (Ingelesez) Alutiiq Traditions: An Intro to Native Culture of Kodiak. Alutiiq Museum, 4 or..
- ↑ a b (Ingelesez) Alutiiq Traditions: An Intro to Native Culture of Kodiak. Alutiiq Museum, 5 or..
- ↑ (Ingelesez) «Kodiak High School Adding Alutiiq Language Class» KMXT 100.1 FM 2010-12-14 (Noiz kontsultatua: 2021-04-27).
- ↑ (Ingelesez) Friedman, Sam. «They’re speaking Alutiiq in Anchorage» The Washington Times (Noiz kontsultatua: 2021-04-27).
- ↑ (Ingelesez) «Alutiiq Word of the Week Archive - Language - Numbers» alutiiqmuseum.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-27).
- ↑ (Ingelesez) Smelcer, John E. (2011). Alutiiq Noun Dictionary and Pronunciation Guide. , 74 or..
- ↑ (Ingelesez) Counceller, April G.L.; Leer, Jeff. (2012). The Alutiiq Orthography: Kodiak Dialect. Alutiiq Heritage Foundation, 68-71 or. ISBN 978-1-929650-09-5..
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q27992
