Ag Koyunlu leinua
Ag Koyunlu leinua (persieraz: آق قویونلو, azerbaijaneraz: آغقویونلولار Ağqoyunlular) oghuz leinuen konfederazio bat izan zen 1378 eta 1508 artean gaur egungo Turkiaren ekialdean, Armenian, Azerbaijanen, Iraken eta Iran mendebaldean gobernatu izan zuena.
| Ag Koyunlu leinua آق قویونلو | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1378 – 1508 | |||||||||
| monarkia | |||||||||
| |||||||||
 Konfederazioaren hedadura maximoa | |||||||||
| Geografia | |||||||||
| Hiriburua | Bayburt (udakoa) Palu, Ergani (negukoak) Diyarbakır (1403-1468) Tabriz (1468-1478) | ||||||||
| Kultura | |||||||||
| Hizkuntza(k) | persiera (ofiziala) azerbaijanera oghuz hizkuntzak | ||||||||
| Erlijioa | Sunismoa | ||||||||
| Historia | |||||||||
| |||||||||
.svg)
Inperio persiartua izan zen, hizkuntza, kultura, literatura eta arteari dagokionez eta sunismoa zen erlijio nagusia. Ardi Zuriaren turkomaniarrak ere esaten zitzaien.
Historia aldatu
Hastapenak aldatu
Bizantziarren kronikek diotenez Ag Koyunlu leinua Anatoliaren ekialdeko Bayburt hiriaren inguruan bazegoen 1340. hamarkadan dagoeneko[1]. Ezagutzen den aurreneko erregea Tur Ali Beg izan zen eta Trebizondako Inperioaren lurretan zebiltzan talde nomadak ziren sasoi haietan. Trebizonda hiriburua setiatu zuen Tur Ali begek baina ez zuen arrakastarik izan[2]. Ag Koyunlu leinuko agintari ugari bizantziar printzesekin ezkondu zen, 1378an dinastiaren sortzailea izan zen Qara Yuluk Uthman Beg erregea bera ere bai.
XIV. mendearen erdialdera mongolen ondorengoa zen Ilkhanerria desegin zen eta Ag koyunlu leinuaren inguruan biltzen ziren oghuz taldeek Tigris ibaiaren gainaldeak okupatu zituzten. Udan Armenia aldean igarotzen zuten eta negua Diyarbakır eta Sivas arteko eskualdean.
Uzun Hasan aldatu
Tamerlan konkistatzaile timurtar handiak Anatoliaren inbasioan lagundu izanagatik ordainetan Diyarbakır hiria eman zion Ag koyunlu leinuari eta haiek hiriburu bihurtu zen. Hamarkada luzetan haien lurraldea handitzerik ez zuten izan mendebaldean oghuz taldeen beste konfederazio bat zutelako, Kara Koyunlu izenekoa, eta bien arteko gerra egoerak jarraiak izan ziren. Konfederazio biak bereizteko Ag Koyunlu leinuari "Ardi zuriaren turkomaniarrak" esaten zitzaion eta Kara Koyunluri "Ardi beltzaren turkomaniarrak". Uzun Hasan buru zutela 1467ko Çapakçur-ko guduan "ardi zuriek" irabazi zuten eta lurraldea handitzeari ekin zioten. Bagdad hartu zuten, bai eta Pertsiar golkoaren ertzeko lurraldeak ere. Iran aldera ere zabaldu ziren, Khorasaneraino. 1968an Tabriz bihurtu zen hiriburu berria.
Mendebaldetik Otomandar inperioa ere zabaltzan hasi zen eta Uzun Hasanek Anatolia erdialdeko karamanidekin aliantza bat eratu zuen eta otomandarren etsai ziren veneziarren laguntza ere eskatu zuen, alferrik ordea. 1473. urtean otomandarrek Uzun Hasan garaitu zuten, baina ez zen Ag Koyunlu leinuaren azkena izan[3]. Uzun Hasan 1478. urtean hil zen.
Amaiera aldatu
Hurrengo agintari handia Ya'qub sultana izan zen, Uzun Hasanen seme gazteena, 1478 eta 1490 artean agindu zuena. Honen heriotzak gerra zibil bat sortarazi zuen Baysungur eta Rustamen artean, biak ala biak Uzun hasanen ilobak. Azkenean haien lehengusua zen Ahmad Beg nagusitu zitzaien. Azken sultana Morad izan zen[4].
Aq Koyunlu leinuaren lurraldeak bi inperioren barnean gelditu ziren, ekialdean Safaviden dinastia eta mendebaldean Otomandar Inperioa.
Administrazioa aldatu
Aq Koyunluren administrazioa bi zatitan banatzen zen. Militarren gehiena turkomanoek osatzen zute baina iraniar tribuetako kideak ere bazeuden. Zibilak ordea familia persiarrek osatzen zuten.
Literatura eta filosofia aldatu
Aq Koyunluren erregealdian poeta eta filosofo handiak izan ziren; hala nola, Ali Qushji, Baba Fighani Shirazi eta Ahli Shirazi poetak, Jami jakintsu sufia eta Jalal al-Din Davani filosofo eta teologoa.
Erreferentziak aldatu
- ↑ Sinclair, T. A.. (1987-1990). Eastern Turkey : an architectural and archaeological survey. Pindar Press ISBN 0-907132-32-4. PMC 16887803. (Noiz kontsultatua: 2022-11-18).
- ↑ Jackson, Peter; Lockhart, Lawrence, eds.. (1986). The Cambridge History of Iran. Volume 6, The Timurid and Safavid Periods. Cambridge University Press, 154 or..
- ↑ Eagles, Jonathan. (2014). Stephen the Great and Balkan nationalism : Moldova and Eastern European history. ISBN 978-0-85772-314-7. PMC 868921965. (Noiz kontsultatua: 2022-11-18).
- ↑ (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-18).