Wikipedia

Zortziko

euskal erritmo-mota, 5/8 konpasean idatzi ohi dena

Zortzikoa Euskal Herrian ohikoa den usadiozko dantza erritmo berezia da. Erritmo hau bere izenak ongi dioen bezala zortzi konpasez osatuta dago eta euskal herri-musikaren adierazgarri nagusienetako bat dela esan liteke. Adibide garbiena, Aurreskua da. Dantza erritmoa izateaz gain, maiz abestien erritmoa edo forma musikala ere bada, bertsoetan gertatzen den gisara, Gernikako Arbola ereserkia kasu.

Gernikako Arbola zortzikoa

Beraz, zortzikoa dantza, abesti edota bertso izan daiteke. Esanahi horiek, irudiz oso ezberdinak izanik, zerikusi aski estua dutela esan daiteke, begirada historikoa emanez gero.[1] Askok euskal herri-musikaren erreferente nagusitzat hartzen dute.[2]

Dantzak aldatu

Zortziko erritmoa
 
Dantzari dantza

Bizkaiko Dantzari dantzan guztira zortzi dantza sartzen dira, eta horietako lau zortzikoak dira:[3][4]

Bestalde, Nafarroa Garaian bereziki egiten diren dantza batzuek zortziko izena ere hartzen dute, erritmo bitarrean eta 2/4 konpasean idatzita daude: Lantzeko zortzikoa, Baztango zortzikoa, eta abar.[1]

Abestiak aldatu

Jose Maria Iparragirreren Gernikako arbola abestiaz gain asko dira zortziko forma duten abestiak, adibidez hauek: Iparragirreren beraren "Kantari Euskalduna", "Ezkongaietan", "Amerikatik Urretxuko semiei", "Nere amak baleki" eta beste asko; Maite, Pablo Sorozabalena; Maitechu mía, Francisco Alonsorena; La del pañuelo rojo, Avelino Agirrerena; edo Jesus Guridiren "Kaixarranka" dantza (Diez melodías vascas).[1][2]

Beste zortziko batzuk, beste erritmo batean daude, eta normalean 6/8 konpasean idazten dira: hauek dira, adibidez, Iparragirreren Ume eder bat edo egile ezezagunaren Donostiako hiru damatxo kasuak.

 
Zortziko erritmoa

Nahiz eta 2/4 eta 6/8 konpaseko zortzikoen aldaerak ere badauden,[5] zortziko ohikoena 5/8 konpasean idatzitakoa da (bost bider zortzi, edota bost zortzirenekoa), konpas honek iraupen ezberdineko hiru zati ditu. Aurrenekoa kortxea bat da, aldiz gainontzeko biak beltz sendoak direlarik.

Zortzikoak jotzeko usadiozko musika tresnak txistua eta danborra izan dira. Teoria batzuen arabera zortzikoa dantzarien pausoak jarraitzeko ahalegin ondorioz jatorrizko 3/4 konpasaren garapena litzateke.

 
Azkuek jasotako zortziko bat

Zortzikoaren erritmoa XIX. mendearen hasieratik bildu eta argitaratutako euskal doinuetarako ere erabiltzen da. Lehen bilduma osoa Donostian argitaratu zen 1826an, Juan Ignacio de Iztuetaren eta Pedro de Albenizen zuzendaritzapean.[6]

Lan hau argitaratzeak, Euscaldun anciña anciñaco, garrantzi handia hartu zuen euskal musika ezagutzeko. Titulu osoa, Euscaldun anciñaco ta are lendabicio etornor dantza on iritic pozcarri gaitzic gabecoen soñu gogangarriac bezen itz neurtu edo versoaquin (hau da, «Antzina-antzinatik erabiltzen diren euskal aire zaharrak, zeinen gainean dantzatzen baitira aspalditik erabiltzen diren bizitasun inozoko dantzak») adierazten du, Denis Laborde-ren arabera, borondatea «iturrietara erromes joateko, baita monumentalizazio-lan bat egiteko ere».[6]

Iztuetaren bildumak bi berezitasun nagusi ditu: «Musika notazioa, musika tradizionalen historiaren lehen aldietako batean, inprimatutako bilduman», eta lorpen horrek mende-erdian aurreratzen ditu Europan zentzu horretan hasitako argitalpen gehienak. Adibide gisa, Edmond de Coussemaker 1856an hasi zen argitaratzen Frantziako flamenkoen kantu herrikoiak; Balakirev, 1866an Errusiako herri-kantuen bilduma; eta Bourgault-Ducoudray, 1885ean Britainiako Hogeita hamar Melodia Herrikoiena.[6]

Bertsoak aldatu

Eta zortziko hitzak, noski, beste esanahi bat du bertsolaritzan: zortzi bertsoko estrofak, bi mota nagusirekin: zortziko handia, hamar eta zortzi silabako bertsoez osaturik, eta zortziko txikia, zazpi eta seikoekin. Hedaduraz, bertso horiek kantatzeko erabiltzen diren doinuek -osatzen dituztenak nolabait ere- zortziko izena jaso egiten dute.

Adibidez, Maritxu nora zoaz zortziko txikiak 13 silaba ditu eta etenaldi bakarra zazpigarren silabaren ondotik.

Ma -- ri -- txu, no -- ra zo -- az // e -- der ga -- lant ho -- ri?
1.......2....3.....4......5....6......7 // 1....2......3......4.....5......6

eta lau aldiz errepikatzen da egitura hori:

Maritxu, nora zoaz (7)
eder galant hori? (6a)
Iturrira, Bartolo, (7)
nahi baduzu etorri.(6a)
Iturrian zer dago? (7)
Ardotxo txuria. (6a)
Biok edango dugu (7)
nahi dugun guztia.(6a)

Historia aldatu

Nahiz eta bere jatorria ezezaguna izan, oso herrikoia da.

XXI.mendean zabalduen dagoen ustearen arabera, zortziko erritmoa XVII. mende ingurutik dator eta esaldi bakoitzean zortzi silaba dituen konposizioa da; sarritan dantzatu egiten da, gainera. Ondorengo mendeetan, melodia horiek paperera eraman zirenean, garai bakoitzeko musika landuaren baliabideekin txukundu ziren eta 5/8ko konpasarekin idatzi ziren. Gaur egun, ikerketa askoren ondoren, beste modu batera ikusten dira zortzikoak, baina 5/8ko konpasarekin idatzitako lehen partiturak azaltzen hasi zirenean, benetako iraultza sortu zuten euskal musikariek, ordura arte inork ez baitzuen konpas horretan idatzi.[2]

5/8ko neurria XIX. mendean hasi zen ezagutzen, hainbat euskal konposatzaile euren lanetan zortzikoak sartzen hasi zirenean. Euskal musika ezagutzen ez zutenentzat konpas mota hori inoiz ikusi gabea zen eta, orduan hasi zen zortzikoa nondik zetorren jakiteko behar hori. Askok euskal herri-musikaren erreferente nagusitzat hartzen dute.[2]

Aita Donostia, Jesus Guridi, Pablo Sorozabal, Jose Maria Usanditzaga, Joaquín Turina, Isaac Albéniz[7]... musikariek beren musika banda, orkestra sinfoniko edo pianorako musika-lanetan erabili izan ohi dute. Pablo Sarasateren zortzikoek arreta berezia merezi dute: adibidez, Caprice Basque («Euskal Herriko kapritxoa») delakoan biolinak harmonikoen bitartez txistuaren soinua imitatzen baitu.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c Sánchez Ekiza,, Karlos. (2005). «Zortziko - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  2. ↑ a b c d «Zortzikoa, euskal herri-musikaren adierazgarri nagusia.» www.hiru.eus (Folklorea - hiru.eus) (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  3. ↑ DANTZARI-DANTZA - Urte sasoiak. Labayru eta Ikastolen elkartea (Noiz kontsultatua: 2022-01-30).
  4. ↑ Etxebarria y Goiri, J. L. de. (1984). Bizkai'ko dantzak danzas de Vizcaya. Caja de Ahorros Vizcai��na PMC 434432027. (Noiz kontsultatua: 2022-01-30).
  5. ↑ Azpiazu, José Antonio, Descripción de las diversiones públicas de Guipúzcoa y en particular de sus bailes. Donostia, 1858
  6. ↑ a b c Six etudes sur la societe basque.. L'Harmattan 2013 ISBN 978-2-296-38575-7. PMC 1100880232. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  7. ↑ Isaac Albéniz - Zortzico (Suite España). (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).

Bibliografia aldatu

Ikus frantsesezko artikuluko bibliografia Wikipedian

  • Juan Ignacio de Iztueta, , Saint-Sébastien, Eusko-Ikaskuntza, 1973, 55 p.,
  • (Gaztelaniaz) José Juan Santesteban, , Saint-Sébastien, Sendoa, 1981, fac-similé non paginé,
  • (Gaztelaniaz) Aita Donostia, , Bilbao, GEV, 1983, vol.I à III,
  • (Gaztelaniaz) José Antonio de Donostia, , Saint-Sébastien, Eusko-Ikaskuntza, 1985, vol.IV et V,
  • (Gaztelaniaz) Resurreccion Maria Azkue, , Bilbao, Euskalzaindia, 1990, 1311 p. (lire en ligne [archive])

Orokorrak aldatu

  • (Frantsesez) Étienne Barilier, , Paris, L'Âge d'Homme, 1991 (ISBN 978-2-82510-161-2)
  • (Frantsesez) Danielle Bohler et Gérard Peylet, , Presses Universitaires de Bordeaux, 2007 (ISBN 978-2-33629-909-9)
  • (Frantsesez) Claude Debussy, , Paris, Gallimard, coll. « L'Imaginaire », 1987, articles rassemblés de 1901 à 1917 (ISBN 2-07-071107-2),
  • (Frantsesez) Éric Dicharry, , Paris, Éditions L'Harmattan, 2013 (ISBN 978-2-90344-079-4)
  • (Frantsesez) Éric Dicharry, , Paris, Éditions L'Harmattan, 2013 (ISBN 978-2-29653-196-3)
  • (Frantsesez) Denis Laborde, , Paris, Éditions L'Harmattan, 2005 (ISBN 978-2-29638-575-7)
  • (Frantsesez) Pierre Loti, , Paris, Calmann-Lévy, 1898, articles rassemblés en 1925,
  • (Frantsesez) Natalie Morel Borotra, , Saint-Étienne-de-Baïgorry, Éditions Izpegi, 2003 (ISBN 2-909262-16-2)
  • (Frantsesez) Walter Starkie, [« Spain: A Musician's Journey Through Time and Space »], vol. II, Paris/Genève, Edisli/René Kister, coll. « Histoire universelle de la musique », 1959 (1re éd. (Ingelesez)1958), 190 p. (OCLC 995180654), « Au pays des basques », p. 9-16
  • (Frantsesez) François-René Tranchefort (dir.), , Paris, Fayard, coll. « Les Indispensables de la musique », 1987, 995 p. (ISBN 2-213-02403-0, OCLC 21318922, BNF 35064530)
  • (Frantsesez) Guy Sacre, , vol. I (A-I), Paris, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 1998, 1495 p. (ISBN 978-2-221-05017-0)
  • (Frantsesez) Guy Sacre, , vol. II (J-Z), Paris, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 1998, 2998 p. (ISBN 978-2-221-08566-0)
  • (Frantsesez) Roger Wild (dir.), Maurice Emmanuel, Reynaldo Hahn, Bernard Champigneulle, Paul Landormy, Georges Chepfer, Émile Vuillermoz, Hugues Panassié et Maurice Yvain, , Paris, Éditions du Tambourinaire, 1949 (1re éd. 1935), 445 p., « Lexique des principaux termes employés en musique », p. 367-415

Espezializatuak aldatu

  • (Ingelesez) Gorka Aulestia Txakartegi, , Reno, University of Nevada Press, coll. « The Basque series », 1995, xiii-252 (ISBN 978-0-87417-201-0, OCLC 1122975995)
  • (Gaztelaniaz) Resurrección Maria Azkue, , Bilbao, GEV, 1967
  • (Frantsesez) Charles Bordes, , Saint-Sébastien, Elkar, 1899, réed. 1982,
  • (Frantsesez) Aita Donostia, , Bayonne, Bulletin du Musée Basque, 1931
  • (Gaztelaniaz) Carlos Sanchez Equiza, , Txistulari/Dantzariak no 146, 1991,
  • Francisco Gascue, , Paris, Bulletin français de la SIM, 1912,
  • (Frantsesez) Jean Haritschelhar, , Privat, 1983 (ISBN 2-7089-5000-2),
  • (Ingelesez) Estibaliz Gastesi Latorre, , Tucson, University of Arizona Press, 1995, 129 p. (ISBN 978-0-87417-201-0, OCLC 1118676507, lire en ligne [archive])
  • (Gaztelaniaz) Juan Antonio Urbeltz, , Pampelune, Pamiela, 1989 (ISBN 978-8-47681-090-3).

Monografiak aldatu

  • (Frantsesez) Vladimir Jankélévitch, , Paris, Seuil, coll. « Solfèges » (no 3), 1995 (1re éd. 1956), 220 p. (ISBN 2-0202-3490-4).
  • (Ingelesez) Peter Kaminsky, , New York, University Rochester Press, 2011, 354 p. (ISBN 978-1-58046-337-9).
  • (Frantsesez) Brigitte François-Sappey et François Luguenot, , Paris, Bleu nuit éditeur, coll. « Horizons » (no 34), 2013, 176 p. (ISBN 978-2-35884-023-1)

Artikuluak aldatu

  • (Frantsesez) Florent Schmitt, «  », Le Temps,‎ 15 décembre 1934 (lire en ligne [archive])

Ohar diskografikoak aldatu

  • (Ingelesez) (Frantsesez) (Alemanez) José Luis Ansorena, Euskadiko Orkestra Sinfonikoa (dirigé par Cristian Mandeal), « Pablo Sorozábal, Œuvres pour chœur et orchestre », p. 32-37, Thun, Claves CD 50-2205, coll. Musique Basque (vol. VI), 2002.
  • (Ingelesez) (Gaztelaniaz) (Alemanez) Santiago Gorostiza, Orchestre Symphonique de Bilbao (dirigé par Juan José Mena), « Jesús Guridi, Œuvres pour chœur et orchestre », p. 2-3, Bilbao, Naxos 8.557110, coll. Spanish Classics, 2000.
  • (Frantsesez) (Ingelesez) Georges Masson, Jeune orchestre symphonique de Douai (dirigé par Henri Vachey), « Gabriel Pierné, Concerto de piano op.12, Ramuntcho, Bouton-d'Or », p. 2-6, Paris, Solstice 912052, 1987.
  • (Alemanez) (Ingelesez) Reto Müller et Giuseppina Bridelli (mezzo-soprano), Alessandro Marangoni (piano) (trad. Sue Baxter), « Péchés de vieillesse : Kammermusik und Raritäten », p. 2-5, Pesaro, Naxos 8.573865, 2017.
  • (Frantsesez) (Ingelesez) Jacques Tchamkerten, Orchestre philharmonique du Luxembourg (dirigé par Bramwell Tovey), « Gabriel Pierné, Œuvres pour orchestre » : De la grande Sarah aux Fratellini, p. 4-7, Paris, Timpani 1C1096, 2005.
  • (Frantsesez) (Ingelesez) Jacques Tchamkerten et Christian Ivaldi (piano), , Solistes de l'Orchestre philharmonique du Luxembourg, « Gabriel Pierné, La musique de chambre, vol.I » : Girations espagnoles et pastorales franciliennes, p. 7-11, Paris, Timpani 2C1110, 2006.

Ikus, gainera aldatu

Bertsotan aldatu

Dantzak aldatu

Forma musikala aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zortziko&oldid=9235632"(e)tik eskuratuta