Zaldibia
Zaldibia Gipuzkoako hego-ekialdeko udalerri bat da, Goierri eskualdekoa. 2016. urtean 1.566 biztanle zituen. Hegoaldean mugakide du Aralarko mendilerroa, eta hor hiru barrendegi ditu: Martxabaleta, Matxitxane eta Atxuripea. Zaldibia UEMAko kidea da.
| Zaldibia | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Gipuzkoa, Euskal Herria | |||||||||||
 Saturdiren baseliza. Atzean, Larrunarri edo Txindoki mendia. | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Gipuzkoa | ||||||||||
| Eskualdea | Goierri | ||||||||||
| Izen ofiziala | Zaldibia | ||||||||||
| Posta kodea | 20247 | ||||||||||
| INE kodea | 20078 | ||||||||||
| Herritarra | zaldibiar | ||||||||||
| Ezizena | arkakuxok | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°02′11″N 2°08′59″W / 43.03639°N 2.14972°W | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 16,43 km² | ||||||||||
| Garaiera | 167 | ||||||||||
| Distantzia | 41 km Donostiara | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 1.735 (2023) 62 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 105,6 bizt/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] | % 1,13 | ||||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 19,95 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 44,59 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 72,08 (2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[1] | % 2,57 (2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 9,11 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1] | % 80,91 (2010) | ||||||||||
| Etxeko erabilera[2] | % 74.06 (2016) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1615 (juliotar egutegia) | ||||||||||
| Webgunea | https://zaldibia.eus/ | ||||||||||
Geografia aldatu
Mugakideak aldatu
Mugakide ditu iparraldean Arama eta Gaintza, hegoaldean Aralarko mendilerroa eta Ataun, ekialdean Abaltzisketa eta Aralar, eta mendebaldean Ordizia, Lazkao eta berriz ere Ataun.
Ibaiak aldatu
Udalerrian Arkakan iturburua duen Amundarain ibaiari Urtsuaran ibaiak bat egiten dute, ondoren Amundarain ibaia Ordizia eta Aramako mugaraino jarraitzen du, bertan Oria ibaiari batzen zaio.
Historia aldatu
Lehen aipamenak aldatu
Antzina, Zaldibia bi auzo edo gunetan banatzen zen: bata, Saturdi auzoa, izen berdineko baselizaren inguruan, santu horrek bere lehen menpekotasuna Nafarroako Erresumari izan zela adierazten du; eta bigarrena, XII. mendetik aurrera Santa Fe de Champayn edo Kanpain izenez agertzen da (1134an Iñigo Taxoarekoak Aralarri dohaintzan emana). XIII. mendearen hasieran bi hauek ziren herriaren guneak.
_-_Fondo_Mar%C3%ADn-Kutxa_Fototeka.jpg)
Donejakue bidea aldatu
Zaldibia, bere izenak ongi adierazten duen bezala (Zaldi eta Ibi), Gipuzkoa eta Nafarroa arteko zaldizkoen bidea zen, eta Goi Erdi Aro osoan Nafarroako Erresumaren barnean eta Donejakue Bidearen bigarren mailako bide baten pasagunean egon zen, Santa Fe santa frankoaren izenak ulertzera ematen duenez. Gaur egun ere oraindik Zaldibia eta Nafarroa elkartzen zituen Aralarko galtzadaren zati bat gorde da.
Ausa-Gaztelu aldatu
1200an Gipuzkoa Nafarroako Erresumatik banandu eta Gaztelako Erresumara igarotzean, Nafarroako muga berriak gotortu egin ziren, eta muga horretako guneetako bat Ausa Gaztelu mendiaren gailurra izan zen. Bertan, gaztelu bat eraiki zen, hortik mendiaren izena, eta gaur egun eraikin honen aztarnak oraindik gailurrean ikusgai daude.
Ordiziarekiko batasuna aldatu
Zaldibia izena agirietan lehenbiziko aldiz 1399an agertzen da, hain zuzen ere, Ordiziarekin elkartu zeneko garaian. 1399ko apirilaren 8an Zaldibia eta beste zenbait herri Ordiziara elkartu ziren, eta 1402ko abuztuaren 5ean Henrike II.a Gaztelakoak batasun hau berresti zuen. Jurisdikzio zibil eta kriminala Ordizian zetzan, halere Zaldibiak auzo eta mendiak bere jabetzan gorde zituen, bai eta bere berezko administrazio ekonomikoa ere. Batasuna mugan ohikoak ziren nafarren erasoez defendatzeko eta herrigune nagusi eta indartsuago bat osatzeko helburuz gauzatu zen, bai eta XIV. mendean zehar maiz jazotako jauntxoen liskar eta gipuzkoar banderizoen alde ezberdinen arteko borrokeei aurre egiteko ere.
Banaketa eta udalerria aldatu
Jada denboraren poderioz batasuna mantentzeko arrazoiak desagertzean, Zaldibia Ordiziatik banandu zen, eta 1615eko otsailaren 13an Filipe III.a Espainiakoak udalerri titulua eman zion. Udalerri titulua bereganatzean berezko jurisdikzio zibil eta kriminala ere eskuratu zuen. Guzti hau orduko 143 biztanleko 25 dukat ordaindu eta gero. Bere udalerri estreinaldia 1615eko Elgoibarko Batzarrean egin zuen, horretan Joan Urtesabel eta Joan Gartzia Estensoro ordezkariek Zaldibia ordezkatu zuten.
Azpiegiturak aldatu
Kirola aldatu
- Plazako frontoia[3]
- Eskola eremuko frontoi estalia[3]
- Belar artifizialeko gune balio anitza[3]
- Probalekua[3]
- Gimnasioa[4]
- Osasun zirkuitoa[5]
Kultura aldatu
Hezkuntza aldatu
Aisialdia aldatu
- Parke botanikoa[8]
Garraioa aldatu
Zaldibia Donostiatik 45,5 kilometrora eta barruti judizialeko hiriburua den Tolosatik 20 kilometrora dago. Tren geltoki hubilera Ordiziako geltokia du. Zaldibiatik Ordiziara doan eskualde errepidearen bidez N-1 autobidearekin lotuta dago. Gainera, Ordiziara doan errepide horretatik ateratzen den beste errepide baten bidez Gaintza udalerriarekin ere badu lotura. Aldiz, eskualde errepide horren bestaldetik maldan gora igo, Larraitzetik igaro eta Abaltzisketa udalerriarekin lotuta dago. Arkakara doan errepidea hartuz gero ere, herrigunearen irteeratik ateratzen den errepidea hartu eta maldan gora eginez lotura du Lazkaomendirekin, eta hortik Lazkao eta Ordizia udalerrietara ere joan daiteke.
Demografia aldatu
2019an herriak 1.630 biztanle zituen, horietatik %20,67k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %13,07 ziren.[9]
| Zaldibiako biztanleria |
|---|
 |
Ekonomia aldatu
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %3,5. Bigarren sektorea %29,2. Hirugarren sektorea %60,8. Eraikuntza %6,6.[9]
Politika aldatu
2007ko udal hauteskundeak aldatu
2007an Aralar, PSE-EE eta PP alderdiek hartu zuten parte hauteskundeetan (legez kanpo utzi baitzuten EAEren zerrenda). Hona hemen emaitzak:
Halaber, EAEren hautagaitza legez kanporatua 435 herritarrek bozkatu zuten. Ondorioz, Aralar eta EAEren arteko itun ez-ofizial baten bidez gauzatu zen udalerriaren kudeaketa politikoa.[10] Hitzarmenak 2 urte iraun zuen, Aralarrek 2009ko ekainaren bukaera aldera udala desadostasunengatik utziko zuela iragarri arte.[11]
2011ko udal hauteskundeak aldatu
2011ko maiatzaren 22ko udal hauteskundeetan Bildu koalizioak bederatzi zinegotzi eskuratu zituen, eta Joxan Etxabe hautatu zuten alkate.
2015eko udal hauteskundeak aldatu
2015eko maiatzaren 24ko hauteskundeetan Joxan Etxabe hautatu zuten alkate berriro,[12] Euskal Herria Bilduren bederatzi zinegotziei esker.
2019ko udal hauteskundeak aldatu
2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 518 boto (6 zinegotzi). EAJk 263 boto (3 zinegotzi). PSE-EEk 5 boto.[13] Eztitxu Mujika (EH Bildu) aukeratu zuten alkate.[14]
Udal hauteskundeen jarraipen historikoa aldatu
Zaldibiako udalbatza | |||||
Alderdia |
2015eko maiatzaren 24a |
2011ko maiatzaren 22a | |||
| Zinegotziak | Boto kopurua | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
| Euskal Herria Bildu* | 7 / 9 |
7 / 9 |
|||
| Independenteak | 2 / 9 |
2 / 9 |
|||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 |
0 / 9 |
|||
| *2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa. | |||||
| Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean | |||||
Alkateak aldatu
Hauek izan dira Zadibiako azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[15] | |
| Jose Martin Eskisabel Elorza[15][16] | 1979 | 1983 | Asamblea Popular | |
| Miguel Maria Jauregi[16] | 1983 | 1987 | Herri Batasuna | |
| Miguel Maria Jauregi[16] | 1987 | 1991 | Herri Batasuna | |
| Miguel Maria Irastorza[16] | 1991 | 1995 | Zaldi-Ibia Udal Taldea | |
| Jose Ignacio Elizegi[16] | 1995 | 1999 | Herri Batasuna | |
| Joakin Zubeldia Aranburu[16] | 1999 | 2003 | Euskal Herritarrok | |
| Patxi Aierbe | 2003 | 2007 | Aralar | |
| Patxi Aierbe[10] | 2007 | 2009 a[11] | Aralar | |
| Ramon Nazabal | 2009 | 2011 | Kudeaketa batzordea | |
| Joxan Etxabe Nazabal[12] | 2011 | 2015 | Bildu | |
| Joxan Etxabe Nazabal[12] | 2015 | 2019 | Euskal Herria Bildu | |
| Eztitxu Mujika Mariezkurrena[14][17] | 2019 | Jardunean | Euskal Herria Bildu | |
a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.
_-_Fondo_Mar%C3%ADn-Kutxa_Fototeka.jpg)
Euskara aldatu
2016an herritarren %80,77 euskalduna zen.[9]
Ondasun nabarmenak aldatu
- Santa Fe parrokia, XVI. mendean eraikia XIII. mendeko eliza baten gainean. Haren inguruko plazan beste eraikin garrantzitsu batzuk daude, hala nola Albisu Etxea (1625ean eraikia) edo Karreraenea Etxea, gaur egun Zaldibiako kulturetxe berriaren egoitza dena.
- Saturdiren baseliza: Zaldibiako lehen herrigunea haren inguruan sortu omen zen.
- Iparragirre baserria (XVII. mendea),[18] Kultura Ondasun gisa 2005ean monumentu izendatua.[19]
- Ermentariko ferratokia.
- Zaldibiako udaletxea: Herrigunean.
Gastronomia aldatu
Jaiak aldatu
- Santa Fe jaiak, urriaren 6a (aurreskua).[20]
- Saturdi auzoko jaiak (San Saturnino), Berpizkude Astelehenean (erromeria).[21]
Zaldibiar ospetsuak aldatu
- Joan Ignazio Iztueta (1767-1845), euskal idazlea. Euskal Herriko lehen flokloristatzat hartu izan da.
- Frantzisko Ignazio Lardizabal (1806-1855), euskal idazlea eta erretorea.
- Angel Sukia (1916-2006), Erromatar Eliza Katolikoko apaiza, kardinala eta artzapezpikua.
- Xalbador Garmendia (1932-2018), euskal idazlea.
- Fernando Mendizabal (1934-2011) euskaltzain urgazlea.
- Rufino Iraola (1945-2019) euskal idazle, kazetari eta bertsozalea.
- Jose Nazabal (1951-), txirrindulari ohia.
- Koldo Zubeldia (1957-), euskal idazlea.
- Agustin Mujika Takolo (1960-), irakaslea, enpresaburua, pailazoa eta euskaltzalea. Lasarten jaioa. Pirritx eta Porrotx-ekin ibili zen pailazo moduan. Zaldibian bizi da aspaldiko urteetan, eta Zaldibiako Udalean zinegotzi izan zen.
- Tere Irastortza (1961-), euskal idazlea.
- Izaro Garmendia (1969-), soinu-jotzailea eta pailazoa.
- Izaro Iraeta (1973-), telebista-aurkezlea.
- Saroi Jauregi (1978-), euskal filologoa eta telebista-aurkezlea.
- Aitziber Garmendia (1982-), aktorea.
- Aratz Mendizabal (1983-), esku huskako pilotari ohia.
Tere Irastortza idazle zaldibiarra
.jpg)
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ a b c d Elaide. «Kirol azpiegiturak» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ a b c d Elaide. «Areto eta gune balioanitzak» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ Elaide. «Osasun zirkuitoa» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ zaldibia.org. «zaldibia.org» www.zaldibia.org (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ «Lardizabal eskola» lardizabal.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ Elaide. «Parke botanikoa» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ a b c «Web Eustat. Zaldibiako datu estatistikoak» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Ituna Gara egunkarian
- ↑ a b Berria: Aralarrek Zaldibiako Udala utzi du, udaletxean izandako "ezadostasunengatik"[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ a b c «Joxan Etxabe: "Udala herritarrek egiten dute"» Goierriko Hitza 2015-10-29 (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ a b «Makilak aldatu dira eskuz» Goierriko Hitza 2019-06-17 (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2021-08-11).
- ↑ a b c d e f «Zaldibia - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-05-02).
- ↑ «2019-2023 Udalbatzako ordezkariak» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-05-11).
- ↑ «Iparragirre baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ (Gaztelaniaz) Iparragirre baserriaren izendapena EHAAn
- ↑ Elaide. «Zaldibiako festak» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
- ↑ Elaide. «Saturdi auzoa» zaldibia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
Kanpo estekak aldatu
- Zaldibiako Udalaren webgunea
- Zaldibiako Herri Atariaren webgunea
- Zaldibiako Lardizabal herri eskolaren webgunea
- Zaldibiako Iztueta Fundazioaren webgunea
- (Gaztelaniaz) «Zaldibia», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa |
Datuak: Q1618289
Multimedia: Zaldibia / Q1618289
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zaldibia
